Албанија, како и многу земји од Западен Балкан, се соочува со комплексна мрежа на внатрешни и надворешни притисоци што ја загрозуваат веќе кревката демократска дебата. Последните случувања, меѓу кои и контроверзната забрана на ТикТок и новата комисија за дезинформации, покренаа прашања за тоа како да се најде рамнотежа помеѓу борбата против дезинформациите и зачувувањето на слободата на изразување.
Напредок и постојани предизвици
Албанија постигна напредок во подобрување на медиумската слобода по падот на комунистичкиот режим во раните 90-ти, но состојбата е далеку од совршена. Според Фридом Хаус, медиумската средина е оценета како „делумно слободна“, а според извештајот на „Репортери без граници“ (RSF) за 2024 година, Албанија се спуштила за три места, на 99 позиција од 180 земји, со 54,1 поени од можни 100.
Според RSF, слободата на печатот и независноста на медиумите се загрозени од судири на интереси помеѓу бизнисот и политиката, со влијание од организиран криминал. Дополнително, недовршената законска рамка и партизанската регулатива создаваат дополнителни проблеми.
Главниот проблем во Албанија е сопственоста врз медиумите. Неколкуте ТВ станици што имаат најголема гледаност се во сопственост на мал број богати бизнисмени со интереси во повеќе сектори, вклучително и банкарство и градежништво. Тие ги користат своите телевизиски и онлајн платформи за да стекнат наклоност од владата или да напаѓаат политички и деловни противници.
Државното финансирање и огласувањето исто така сочинуваат значителен дел од приходите на медиумите, но системот е непрозрачен и предизвикува сомнежи и обвинувања за трговија со влијание. Овој бизнис модел врши притисок врз новинарите да се автоцензурираат и да не покриваат теми што би можеле да им наштетат на интересите на сопствениците, а со тоа и на нивните сопствени интереси. Стравот од задржување плата, отказ или црна листа во индустријата постојано им виси над глава.
Ова ја прави ситуацијата за независните медиуми исклучително тешка. Една од најгласните и најкритички истражувачки платформи, Exit.al, беше затворена во 2022 поради недостаток на финансии. Други медиуми се потпираат на проекти со амбасади и НВО-и, што пак доведува до пристрасност во полза на тие интереси. Моделите на претплата сè уште не се развиени поради доминацијата на готовинската економија, неволноста за користење дебитни картички, ниските плати и презаситеноста со бесплатни медиуми – над 900 онлајн портали кои објавуваат повеќе статии дневно. Со растот на социјалните мрежи и Јутуб како извори на вести, како и над 120 ТВ канали, пазарот е ограничен за медиуми што би наплаќале за својот контент.
Дополнително, поларизацијата често резултира со напади врз новинари од бизнисмени, политичари и портали поврзани со различни партии. Иако има помалку случаи отколку порано, пријавени се онлајн закани, тролови и кампањи за оцрнување.
Стратешките тужби против јавна партиципација (SLAPPs) се зголемувачки проблем, бидејќи моќни поединци и компании користат правни закани за да ги замолчат критичките гласови.
И покрај предизвиците, организации како Албанскиот медиумски совет работат на промовирање на етичко новинарство и подобра заштита. Создавањето на првата саморегулаторна платформа – Советот за етички медиуми – придонесе за зголемување на довербата и решавање на дел од овие постојани проблеми.
Проблемот со лажните вести
Лажните вести се сериозен проблем во Албанија, слично како и во остатокот од регионот. Ширењето на дезинформации преку социјалните мрежи и портали кои копираат содржини без проверка на факти ја поткопува јавната дебата и ја руши довербата во институциите.
Сензационалистички наслови, измислени приказни и манипулирани фотографии често циркулираат особено во предизборни периоди. Ниското ниво на медиумска писменост ја зголемува ранливоста на граѓаните на лажни наративи.
Друг сериозен проблем се порталите кои користат уцени за да извлечат пари од компании и поединци или да ги присилат да склучат рекламен договор. Некои бараат пари под закана дека ќе објават негативни или лажни приказни. Овој феномен не само што ја руши довербата на јавноста во медиумите, туку и довербата на оние кои треба да комуницираат со нив.
Еден комуникациски директор во локална банка изјави дека институцијата има политика да не одговара на медиумски барања за да избегне вакви ситуации. Тој додаде дека иако не сите новинари имаат вакви намери, полесно е да се има целосна забрана отколку да се ризикува.
Руско влијание
Руските дезинформациски кампањи се зголемена загриженост низ Европа, особено на Балканот, каде Москва се обидува да го поткопа западното влијание и да внесе нестабилност. Србија и Црна Гора се добро документирани примери за руско мешање преку лажни вести и поддршка на проруски актери.
Во Косово, руските актери се обвинети за поттикнување етнички тензии помеѓу Албанците и Србите. Во Албанија, пак, влијанието на Русија е ограничено.
Албанија има силна про-западна ориентација, втемелена во членството во НАТО и стремежот кон ЕУ, што ја прави помалку подложна на руски наративи. Недостигаат и историски врски со Русија (јазик, религија, култура) кои постојат во некои соседни земји.
Но, земјата не е имуна на индиректно влијание. Дезинформациите често експлоатираат постојни општествени поделби, економско незадоволство или антивладини чувства. На пример, руски наративи за западна корупција или неефикасноста на НАТО понекогаш се појавуваат на маргинални портали и социјални мрежи.
Извештај на Европскиот центар за слобода на печат и медиуми (ECPMF) од 2025 година истакнува дека иако директното руско влијание е минимално, слабата медиумска инфраструктура ја прави Албанија ранлива на надворешни манипулации, особено во изборни периоди.
Извештај на БИРН од 2023 откри дека од 384 случаи на руска дезинформација демантирани од базата EUvsDisinfo, само 22% стигнале до албанските медиуми во Албанија, Косово и Северна Македонија. Вкупно се идентификувани 377 статии со руска пропаганда, кои минимизираат воени злосторства, ја оправдуваат инвазијата врз Украина, ги претставуваат САД и НАТО како закана и ја критикуваат ЕУ.
Амбасадата на Русија во Тирана – извор на пропаганда – најчесто е игнорирана од медиумите, освен кога се посочуваат контрадикции во нејзините изјави. Со други зборови, Албанија во голема мера е имунизирана и останува силно русо-скептична. Но потенцијал за прелевање постои, особено поради зависноста од TikTok и Instagram како извори на информации.
Забраната на ТикТок
Во март 2025 година, Владата на Албанија го суспендираше ТикТок на национално ниво на најмалку 12 месеци, наведувајќи загриженост поради насилство и булинг кај децата. Но оваа одлука предизвика жестоки реакции од бранителите на медиумските слободи, кои предупредија дека мерката ја загрозува слободата на изразување во пресрет на изборите во мај 2025. Мрежата SafeJournalists и Media Freedom Rapid Response (MFRR) изразија загриженост дека ова може да стане преседан за поширока цензура.
Временскиот тајминг дополнително ја прави мерката контроверзна. Социјалните мрежи се клучен канал за политичка кампања и јавна дебата. Критичарите тврдат дека забраната најмногу ги погодува младите гласачи кои се најактивни токму на ТикТок и може да замолчи опозициски гласови, нешто што Владата го негира.
Во моментот на пишување, ТикТок сè уште е достапен со и без VPN, иако со забавени оптоварувања. Медиумите, инфлуенсерите и политичарите, вклучувајќи и претставници на владејачката партија, продолжуваат активно да објавуваат на платформата.
Битката за медиумски простор
Телевизијата, како примарен извор на информации во Албанија, имаше клучна улога во изборната кампања 2025. Изборниот законик бара еднаков медиумски простор за сите партии, а надзорот го врши Централната изборна комисија (ЦИК). Двете најголеми партии – Социјалистичката (СП) и Демократската (ДП) – добиваат еднаков бесплатен простор на јавниот сервис RTSH, додека помалите партии добиваат пропорционални термини. Платените реклами мора да бидат јасно означени и ограничени по време за да се спречи доминација на побогатите партии.
Аудиовизуелната медиумска управа (AMA) е надлежна за спроведување, но имплементацијата е неконзистентна. Приватните ТВ канали често се обвинети за пристрасно покривање во корист на одредени партии. Извештај на ОБСЕ од 2024 година покажува дека 60% од времето на приватните ТВ станици било во полза на СП – што медиумите го оправдуваат со тоа дека тие се на власт и доминираат во јавните настани. Помалите партии се борат за видливост и се потпираат на социјалните мрежи и стриминг.
Иако Албанија направи напредок во слободата на медиумите, политичкото влијание, лажните вести и концентрираната медиумска сопственост остануваат нерешени проблеми. Руското влијание е послабо отколку во други земји од регионот, но сепак постои латентен ризик, особено поради ранливоста на медиумската инфраструктура.
Долгорочно решение лежи во зголемување на медиумската писменост и развивање независни финансиски модели за медиумите. Но, реформите не можат да се спроведат веднаш. Граѓаните ќе мора да се снаоѓаат меѓу ТВ, онлајн медиумите и хаосот на социјалните мрежи – а новинарите ќе треба да бидат повнимателни, покредибилни и професионални од кога било досега.
Алис Тејлор
