Регионите кои со децении биле недостапни стануваат достапни, што создава простор за експлоатација на природните ресурси, отворање нови трговски коридори и проширување на военото присуство. Во овој контекст, Арктикот се трансформира во ново поле на стратегиска конкуренција помеѓу големите сили, Русија, Кина и Соединетите Американски Држави, кои се обидуваат да обезбедат контрола врз идните клучни точки на глобалната моќ.
Промена на трговските патишта
Една од најважните последици од топењето на арктичкиот мраз е отворањето на нови поморски патишта кои потенцијално можат да ја револуционизираат глобалната трговија. Северниот морски пат (НСР), кој го следи рускиот арктички брег, е најразвиениот и најкористен од овие патишта. Под идеални услови, овој пат би можел значително да го скрати времето на превоз помеѓу Европа и Азија, со што значително ќе ги намали трошоците за транспорт, времето на испорака и емисиите на јаглерод диоксид. Покрај НСР, во оптек се и Северозападниот премин (НВП) низ канадскиот архипелаг и Трансполарниот пат (ТСР), кој оди директно преку Северниот пол. Сите три рути имаат потенцијал да станат главни артерии на глобалната трговија, под услов да се надминат техничките, правните и климатските бариери.
Сепак, истите овие рути стануваат и извори на геополитички спорови. Русија тврди дека НСР и поврзаните води се дел од нејзиниот суверен територијален појас и бара сите странски бродови да добијат дозволи и да користат руски мразокршачи со плаќање такси. Напротив, Соединетите Американски Држави, Европската Унија и Јапонија инсистираат дека станува збор за меѓународни води и слобода на пловидбата. Канада, од друга страна, ја поддржува руската правна позиција во замена за признавање на канадскиот суверенитет над Северозападниот премин, што создава асиметрична меѓународна политичка структура. Геополитичката иднина на Арктикот во голема мера ќе биде одредена од исходот на овој спор.
Руска супериорност во Арктикот
Русија во моментов е несомнено доминантна сила во Арктикот. Со повеќе од половина од вкупната крајбрежна линија на Арктикот и бројни инфраструктурни проекти, Москва инвестираше значителни ресурси за да ја зајакне својата позиција. Нејзината флота од нуклеарни мразокршачи, вклучувајќи бродови од новата генерација како што се Арктик и Сибир, ѝ овозможува на Русија да одржува пловидба преку целата година преку Северниот морски пат. Таа флота, единствена во светот по капацитет и број, ѝ дава можност физички да го контролира морскиот сообраќај и да наметнува свои регулаторни норми.
Економското значење на Арктикот за Русија е огромно. Повеќе од 10 отсто од БДП на Русија и речиси 25 отсто од извозот доаѓаат од овој регион, благодарение на огромните резерви на гас и нафта што се експлоатираат во Јамал, Тајмир и други делови од арктичкиот појас. Во 2024 година, повеќе од 37 милиони тони товар беа транспортирани преку Северниот пат, што е зголемување од 43 отсто во споредба со претходната година. Руските енергетски гиганти како што се Роснефт и Новатек развиваат проекти што вклучуваат извоз на течен природен гас (ЛНГ) во Азија и Европа, а истовремено ја зајакнуваат железничката и пристанишната инфраструктура за да овозможат дополнителен транспортен капацитет.
Од воена страна, Русија го користи Арктикот како стратегиска тампон-зона и простор за демонстрација на сила. Реконструкцијата на старите и изградбата на нови воени бази, распоредувањето ракетни системи и редовното спроведување воени вежби испраќаат јасен сигнал до НАТО и потенцијалните противници дека Русија нема да толерира мешање во својот „северен фронт“. Москва го гледа Арктикот како продолжение на својата доктрина за „неопходна моќ“ и ги користи климатските промени за да го прошири својот простор за маневрирање и да ја консолидира контролата врз критичната инфраструктура.
Јакнење на американското присуство на Арктикот
Соединетите Американски Држави во моментов се релативно пасивен играч во арктичката трка, првенствено поради ограничените капацитети. САД имаат само два оперативни брода за кршење мраз, од кои едниот е стар повеќе од 40 години. Во споредба со руската флота и амбициите на Кина, тоа е сериозен недостаток што ја загрозува способноста на САД да ги заштити сопствените интереси, особено во однос на Алјаска и Гренланд. Важноста на Гренланд за САД не се одразува само во неговите економски ресурси, туку и во неговата воено-стратешка важност – клучните американски радарски станици и системи за рано предупредување кои се дел од поширокиот ракетен штит се наоѓаат таму.
Обидот на Трамп да го купи Гренланд од Данска, иако наиде на меѓународен потсмев, всушност е израз на подлабока стратегиска пресметка. САД се свесни дека се потребни итни инвестиции во инфраструктура, надзор и регионални партнерства за да се намали јазот со ривалите. Во оваа смисла, САД ја зајакнуваат соработката со сојузниците на НАТО како што се Норвешка, Канада и Данска, но исто така развиваат посебни арктички стратегии кои вклучуваат зголемување на присуството на крајбрежната стража, истражувачки мисии и воени вежби во регионот.
Дополнителна стратешка длабочина на американското и сојузничкото присуство на Арктикот беше дадена со неодамнешното членство на Шведска и Финска во НАТО. Со влегувањето на овие две северни држави, Алијансата не само што ја зајакна својата воено-географска позиција во Северна Европа, туку доби и директен пристап до Балтичко и Баренцово Море, како и посилно присуство во арктичката зона. Финска, со својата граница од 1.340 километри со Русија, претставува клучна точка за копнен надзор и рано откривање, додека Шведска придонесува за флексибилноста на силите на НАТО во регионот со своите поморски и воздушни капацитети. Овие држави веќе поседуваат високо интероперабилни вооружени сили кои соработуваат со Алијансата со децении, овозможувајќи брза интеграција во колективните безбедносни планови. Нивното членство создава континуиран безбедносен појас од Северна Америка преку Скандинавија до Балтичко Море, што дополнително ги ограничува опциите за проекција на руската моќ на Арктикот и ја зголемува способноста на САД да дејствуваат во рамките на поширокиот сојуз.
Проблемот за САД не е само од материјална природа, туку и од институционална природа. Недостатокот на координација меѓу цивилните и воените актери, како и фрагментацијата на политиката кон Арктикот, дополнително го забавува американскиот одговор. Сепак, со пристапувањето на Финска и Шведска, САД сега имаат посилни упоришта во Северна Европа кои можат да послужат како логистички и оперативни бази во случај на ескалација. Во меѓувреме, ризиците од кинеските инвестиции во критична инфраструктура и руската експанзија растат, што го прави Арктикот сè повеќе приоритет за безбедносната политика на САД.
Кина како нов играч?
За разлика од Русија и САД, Кина нема арктички брег, но тоа не ја спречи да развие амбициозна стратегија за присуство во регионот. Пекинг се декларира како „блиска арктичка држава“ и активно го користи својот статус на набљудувач во Арктичкиот совет за да биде вклучена во клучните процеси на донесување одлуки. Кина развива сопствена флота од бродови за кршење мраз, инвестира во истражување на поларна наука и технологија и го промовира концептот на Поларниот пат на свилата како северна гранка на својата иницијатива Појас и пат.
Кинеските инвеститори се обидоа да ги преземат минералните наоѓалишта на Гренланд, вклучувајќи ги изворите на ретки минерали и ураниум, предизвикувајќи загриженост кај западните сили за потенцијални безбедносни и стратегиски ризици. Покрај тоа, Кина почна да го користи Северниот морски пат за транспорт на стоки во соработка со Русија, со што тестира нови правци што би можеле да ги заменат традиционалните правци низ Јужно Кинеско Море, Суецкиот канал и Индискиот Океан. Интересот на Кина не е само економски – соработката со Русија во областа на воените вежби на Арктикот сè повеќе ги загрижува западните аналитичари кои го гледаат процесот како обид за формирање нов безбедносен поредок во регионот.
Арктикот брзо се трансформира во простор што ги одразува промените во глобалниот поредок. Наместо да биде перцепиран како општо добро и област на меѓународна соработка, тој сè повеќе добива карактеристики на геополитички фронт. Русија ја користи географската и воената супериорност за да изгради систем на контрола врз ресурсите и трговските патишта, Кина ја користи технолошката и финансиската моќ за да добие присуство без територијална основа, додека САД се обидуваат да го стигнат преку сојузи и модернизација.
Доколку не се развијат јасни правила за меѓународно управување со Арктикот, постои ризик овој регион да се претвори во нова арена на конфронтација, со потенцијално дестабилизирачки последици за глобалната трговија, безбедноста и климатскиот систем. Арктикот е огледало на светот што доаѓа – свет каде што линијата помеѓу соработката и конфликтот се замаглува, а природните ресурси сè повеќе ги одредуваат политичките и воените приоритети.
