ЕЕС се однесува на сите граѓани на трети земји кои престојуваат во ЕУ до 90 дена, вклучувајќи ги и граѓаните на Западен Балкан. На првите преминувања ќе бидат земени нивните биометриски податоци, а потоа ќе се врши верификација преку базата на податоци.
Хрватска спремна за активирање на ЕЕС
Системот постепено ќе се воведува до април 2026 година. Поголемите членки, како Германија и Франција, првично ќе работат со намален број проверки за да се избегнат застои, додека помалите земји, како што се Естонија и Луксембург, веднаш ќе ја имплементираат целосната верзија на системот.
На граничните премини на Хрватска веќе се поставени дигитални киосци и биометриски камери, а воведувањето на системот ќе се одвива постепено. Од недела, ЕЕС се користи четири часа на ден, во ноември осум, во декември 12, а од април следната година системот ќе работи 24 часа на ден на сите премини, вклучувајќи ги аеродромите и пристаништата.
Според европските функционери, ЕЕС е дигитален систем кој ќе ја зајакне безбедноста и ќе спречи злоупотреба на визите. Сепак, некои аналитичари предупредуваат дека системот има политички и социјални последици – особено за земјите кои сè уште чекаат членство во Унијата.
„Контрола наместо доверба“
Психологот и политички аналитичар од Сараево Ибрахим Прохиќ смета дека воведувањето на ЕЕС не треба да се гледа изолирано, туку во контекст на глобалните трендови и „проширување на контролата и ограничувањето на слободите“.
„Секој пропис треба да се контекстуализира“, вели Прохиќ: „На стратегиско ниво веќе со години сме сведоци на зајакнување на десницата и популистите, кои преку безбедносната политика градат механизми за контрола на граѓаните. Ова води кон апсолутизација на надзорот и стеснување на слободите“.
Според него, новите гранични правила се само една од алатките на тој процес. „Идеолошката цел на таквиот пристап е луѓето да се навикнат на постојано следење. Кога живеете во страв, полесно е да бидете контролирани. Губите самодоверба, го намалувате нивото на аспирации, се задоволувате со помалку“, вели Прохиќ.
„Ментален“ Берлински ѕид
Тој потсетува дека преку различни политики – од дигитален надзор до контрола на паричните текови – се создаваат нови форми на зависност и покорност. „Новиот граничен систем се вклопува во истата логика: целосна видливост, но и целосна ранливост на граѓаните“.
Прохиќ предупредува и на симболичната димензија на воведувањето на ЕЕС за земји како Босна и Херцеговина: „Првата имплицитна порака е дека граѓаните на овој регион се граѓани од втор ред. Колоквијално кажано, тие треба да ги соблечат чевлите кога ќе влезат во ЕУ. Податоците што ќе ги дадат за себе „доброволно“, ако сакаат да влезат во тоа „царство“, можат да бидат злоупотребени, а тоа е напад врз приватноста“.
Во својата анализа за Дојче веле Прохиќ нагласува дека новиот систем не е само техничко прашање на безбедноста, туку и психолошка граница која ги зајакнува постојните нееднаквости. „Ова е еден вид ментален Берлински ѕид. Дискриминацијата стана пософистицирана, но фундаментално останува иста – го ограничува пристапот, довербата и достоинството на оние кои се „надвор““.
Реакции на граѓаните: помеѓу разбирањето и отпорот
Д.Р. (од Мостар) верува дека првично ќе има гужви на границите, но дека новиот систем би можел долгорочно да го намали времето на чекање: „Секако ќе им го олесни на луѓето што секојдневно патуваат во Хрватска за работа, на пример на рутата Требиње-Дубровник. На овој начин ЕУ ги штити своите надворешни граници и се обидува да го контролира влезот. Не го гледам тоа како порака до нас, бидејќи ниту ние работиме на патот кон ЕУ, ниту ЕУ трча да нè прими“.
Поинаку мисли Д.Д. (од источно Сараево), кој се плаши дека ЕЕС ќе создаде нови бариери: „Ова е дополнителна административна пречка која ќе го влоши движењето на луѓето и стоките. Како да ни се кажува дека не сме посакувани. Јасно е дека се потребни безбедносни мерки, но Европа треба да бара начини за поврзување, а не за продлабочување на поделбите.“
М.М (од Сараево) има сличен тон, кој ја нагласува симболичната тежина на новите процедури: „ЕЕС има силна порака – дека не сме дел од тој клуб. ЕУ се затвора сè повеќе, а дополнителните контроли и процедури само го истакнуваат тоа ограничување. Ова може да го забави и бизнисот, особено за компаниите од регионот кои веќе работат во тешки услови.“
Технологија, безбедност и доверба
Сепак, дел од граѓаните го гледаат ЕЕС како поттик за домашни реформи. М.Д. (од Сараево) смета дека новите процедури не треба да се толкуваат како порака за исклучување: „Не мислам дека ЕУ ни кажува дека не сме добредојдени. Тоа е повеќе потсетник дека самите мора да работиме на приближување. Ако сакаме да бидеме дел од Унијата, треба да избереме луѓе кои всушност ќе спроведат реформи .“
ЕЕС, заедно со планираниот систем ЕТИАС за електронско овластување за патување кој ќе стапи на сила следната година, е дел од поширока стратегија за дигитализација на европските граници. Граѓаните кои не се членки на ЕУ потоа ќе мора да пополнат онлајн формулар, да платат 20 евра и да чекаат електронска дозвола за влез во Шенген зоната.
Европската комисија тврди дека станува збор за „неинвазивни“ мерки кои ја зголемуваат безбедноста и го забрзуваат преминувањето на границите. Сепак, критичарите истакнуваат дека дигитализацијата на границите не ги решава суштинските политички проблеми – недовербата и нееднаквоста.
На крајот на краиштата, според анкетираните од Дојче веле во БиХ, ЕЕС претставува многу повеќе од техничко решение. Тој отвора прашања за границите меѓу безбедноста и слободата, меѓу довербата и контролата.
