Нелибералниот популизам победи над комунизмот во 1989 година. Тоа е нешто што можеме со сигурност да го кажеме 35 години по падот на Железната завеса. Во наративот на Јарослав Качински и Виктор Орбан и на нивните поддржувачи, стои дека демократската трансформација e измама, либералната демократија – илузија, а интеграцијата со ЕУ е луксузен облик на странска окупација.
Нелибералните популисти, под превезот на таквата реторика, истовремено, го демонтираат владеењето на правото и независните институции. Во меѓувреме, либералите изгледаат без идеи или иницијатива, само се согласуваат дека некако, сето тоа тргна наопаку. Бранот на избори во Европската Унија оваа година, и нивните резултати, од балканска перспектива претставуваа и длабоко разочарување, но и надеж.
Не станува збор само за меланхолија и недоразбирање. Во извесна смисла, посткомунистичките земји станаа полигон за тестирање по крајот на осумдесеттите од минатиот век. Речиси преку ноќ, револуциите во овие години значеле распаѓање на цели начини на живот. Тоа имало огромно влијание, дури и ако повеќето луѓе не би сакале повеќе да живеат во едностран систем.
Денешните популисти имаат тенденција да се фокусираат само на лошите работи на она што се случи по осумдесеттите. Но, како овие луѓе беа толку ефикасни во наметнувањето на нивното толкување на настаните, дури и сега, 35 години подоцна? Нивната вештина лежи во допирање на нешто подлабоко, нешто што често го занемаруваат нивните либерални колеги: политичката емоција, особено чувството на загуба. Во западната мисла беше вообичаено да се дискутира што е доминантно, разумот или емоциите, почнувајќи од филозофијата на Кант за моралната одговорност на емоциите, па сѐ до поново време. Разумот се сметаше за рационален и софистициран, додека емоциите се сметаа за примитивни и импулсивни. Популистите го променија тоа.
Револуција на наративот
За да се разбере подемот на популизмот, од клучно значење е да се испитаат не само неуспесите во политиката и економските пресврти што го поттикнуваат, туку и емотивните струи во кои се удира. Во посткомунистичка Европа, брзите и драматични трансформации од осумдесеттите, создадоа чувство и за добивка и за загуба.
Централна и Источна Европа доживеаја економски раст, технолошки напредок и ветување за либерална демократија. Меѓутоа, како што ефективно покажаа нелибералните популисти како Орбан и Качински, овие трансформации дојдоа со длабоки емоционални загуби.
Луѓето беа втурнати во непознат свет каде што работните места, долгогодишните врски и идентитетите беа дестабилизирани преку ноќ, а популистите вешто ги користеа емотивните наративи, прикажувајќи ги демократските трансформации како измамнички, а либералната демократија како форма на странска окупација. Додека либералите остануваат без иницијатива и идеи, овие лидери се поврзуваат со чувството на загуба и разочарување кај јавноста.
И покрај оваа револуција на наративот, нашето однесување и нашите општествени институции не се развија со ист тек. Сè уште живееме во општество опседнато со фактографското знаење и шаблонското однесување отколку критичкото размислување, а нашите училишта и економски модели го одразуваат тоа. Децата се подредени според нивната способност да брилираат на тестови, а нашите економски модели претпоставуваат дека луѓето се чисто рационални суштества. Често сме шокирани кога реалниот свет, воден од емоции, им пркоси на овие модели.
Популистите покажаа уникатна способност да ги користат овие чувства на загуба. Тие нудат наратив кој емотивно резонира со гласачите кои се чувствуваат оставени. На пример, кога Качински ја врамил интеграцијата во ЕУ како форма на „странска окупација“, или кога Орбан ја опишал либералната демократија како неуспешно ветување, тие навлегуваат во моќниот бунар на незадоволство.
Во други региони, слична реторика одекнува: „Направи ја Америка повторно голема“ (Make America Great Again) на Доналд Трамп и слоганот за Брегзит на Обединетото Кралство „Врати ја контролата“ (Take Back Control) се модерни повторувања на оваа популистичка стратегија. Нивната привлечност не лежи во вистинското обновување на минатите слави, туку во способноста на популистите да им дадат глас на оние кои се чувствуваат дезориентирани од брзите промени.
Во последната година од Студената војна, на овие простори, Западот за човечката колективна имагинација бил место на надеж. Москва (претставувајќи го Истокот), на тие генерации била попозната – и далеку повоочлива и поблиска. Сепак, спротивно на сликата што често се пренесува, реакцијата на балканските и централно-европските земји на крајот на комунизмот била далеку од еуфорична. Ветувањето за слобода и подобар живот лежеле на далечниот хоризонт. Но, од ден на ден, овие луѓе доживувале сиромаштија попонижувачка од што било претходно – особено откако го виделе Западот со свои очи.
Вообичаена грешка е да се мисли дека нелибералните политичари во посткомунистичките земји се популарни и покрај успесите на нивните земји. Спротивното изгледа поверодостојно: нивната популарност е последица на тој успех. Нивната вештина не е да манипулираат со негативните емоции, како што се стравот или бесот, туку да препознаат и сочувствуваат со чувствата на загуба кога либералите нетактично ги игнорираат или исмеваат.
Поразот на либералната демократија
Во срцето на проблемот за либералите е растечкиот дефетизам. Додека популистите ефективно ги користат емоциите како алатка, либералите често остануваат заклучени во одбранбена положба, колебливи да се вклучат во чувствата што го поттикнуваат политичкото однесување. Ова создаде значителен јаз во политичкиот дискурс. Популистите успеваат не само со продавање страв и гнев, туку и со признавање на вистинското чувство на загуба што го доживуваат многумина. Во меѓувреме, либералните демократии се мачат да одговорат.
Дел од овој неуспех произлегува од неподготвеноста да се осврнеме на емоциите како легитимна политичка сила. Либералите честопати се обидуваат да ги смират емоциите или целосно да ги игнорираат, верувајќи дека рационалната дебата и политичките реформи се доволни. Сепак, политичките емоции, особено чувствата на несигурност и дислокација што ја карактеризираа ерата по 1989 година, мора да се решат директно. Со занемарување на оваа емоционална динамика, либералите оставија вакум што популистите го пополнија.
Зачудувачки е да се слушне како луѓе во Обединетото Кралство, Италија, или Франција изразуваат ставови толку познати за посткомунистичките држави: „Несигурен сум за иднината“, „Светот премногу се менува“, „Не ја признавам мојата земја”… Ова е местото каде што 1989 година се сретнува со 2024 година – барем во наративите на популистите.
Одвојувањето од емоциите е евидентно во јавната политика, особено во областите како што се јавното здравје и заштитата на животната средина, каде што отфрлањето на емоциите често им служи на индустриските интереси. Без разлика дали се забранува формалдехид во храната за живина или се расправа за иднината на нуклеарната енергија во Европа, креаторите на политиката имаат тенденција да ги фаворизираат ладните, рационални аргументи пред емоционалните.
Но, реалноста е дека емоциите се секогаш во игра во јавниот дискурс – тие само стратешки се користат од индустриите и популистите, многу повеќе во однос на либералната сфера на политичари, за кои впрочем се верува дека емоциите се позначајни.
На ист начин, кога европските револуции од осумдесеттите донесоа брзи општествени промени, емоциите како страв, гнев и фрустрација биле главно игнорирани од креаторите на политиките. Ова ја оставило вратата отворена за популистите да ги искористат овие чувства и да го реконструираат успехот на посткомунистичките трансформации како неуспех за обичните луѓе.
Непријателите на демократијата отсекогаш манипулирале со чувствата. Сепак, има една клучна лекција што либерализмот може да ја совлада. Потребна е одбрана на либералната демократија и либералниот поредок. Исто така, треба да се прифати чувството на загуба и да се преточи во нешто позитивно и збогатувачко, во чувство за политичкo заедништво. Патем, политичкото одлучување кое не ги препознава емоционалните изливи кои доаѓаат од јавното расположение, резултира со неуспеси на политиките.
Лидерите кои ги признаваат и потврдуваат овие емоции, дури и манипулативно, се сметаат за повеќе усогласени со јавноста. Општо, либералните лидери треба да се променат доколку сакаат да останат релевантни во свет воден од емоционални одговори на глобалните предизвици.
Патот напред: одбрана на либерализмот заснована на надеж
Сепак, постои алтернативен пат за либералната демократија. Наместо да се повлечат пред лицето на популистичката реторика, либералите можат да направат страсна одбрана на самите вредности што ја засноваат демократијата. Но, оваа одбрана мора да биде емотивно резонантна, признавајќи го чувството на загуба што луѓето го чувствуваат без да се задржуваат само на негативното. Иднината на либералната демократија лежи во нејзината способност да ги прифати овие противречности, а не да се оддалечи од нив.
Она што е потребно е обновување на надежта. Популизмот напредува со политиката на носталгија, на поглед наназад во идеализираното минато. Спротивно на тоа, силата на либерализмот отсекогаш била во неговата напредна визија.
Предизвикот е да се искористи ова чувство на надеж на начин кој зборува за современите грижи, нудејќи визија за политичка заедница која е инклузивна и сочувствителна. Ова значи раскажување приказна која ја интегрира болката од промените со можноста за подобра иднина. Исто како што општествата минуваат низ фази на тага по загуба, и либерализмот мора да премине од оплакување за загубеното, во фаза на закрепнување, заснована на обнова на довербата и солидарноста.
Како би можело да се направи ова? Колективното чувство на загуба неретко е тешко да се опише. Во жалост, првата реакција е да се погледне наназад. Како луѓе, знаеме дека по тагувањето, доаѓа фазата на закрепнување. А ова значи гледање кон иднината и градење мрежи на пријатели. Потребна е храброст, надеж и сочувство – особено за оние кои размислуваат толку поинаку што гласаат за популисти.
Либерализмот на иднината би можел веродостојно да ја прераскаже приказната од падот на комунизмот како еден голем и сложен момент. Централна, Источна Европа и Балканот сè уште имаат важна порака за светот. Сознанието е дека најголемите успеси на либералната демократија ги овозможи надежта. Либерализмот мора уште еднаш да ја пронајде таа надеж – и смело да ја сподели со сите.
Стефан Митиќ
