Анкетата опфаќа примерок од 400 компании, од кои 138 одговориле целосно или делумно. Тоа претставува одзив од 34,5%, што се смета за пристоен, особено имајќи предвид чувствителноста на темата и честопати низок процент на одговори на вакви анкети. Учеството на 75 компании со целосни одговори и 63 со делумни одговори овозможува одредено ниво на претставеност на различни сектори и големини на компании. Примерокот е релевантен, бидејќи вклучува компании од различни региони и дејности, што обезбедува широка слика за ситуацијата со корупцијата во приватниот сектор.
За подобрување на разбирањето и интерпретацијата на резултатите од анкетата, важно е да се вклучи теоретска перспектива за корупцијата. Според класичната теорија за корупција, како што ја дефинираат економистите како Сузан Роуз-Акерман од Јеил Универзитетот, корупцијата е злоупотреба на јавната власт за приватна корист. Теоријата на агентот и принципалот дополнително објаснува како јавните службеници (агенти) можат да ги злоупотребат овластувањата дадени од јавноста (принципалот) за лична корист.
Повеќето компании (83,33%) веруваат дека корупцијата е еден од трите најголеми проблеми што треба да се решат за подобрување на функционирањето на приватниот сектор. Ова укажува на висока свест за коруптивните практики. Но, дали овие перцепции се базираат на реални искуства?
Резултатите покажуваат дека 53,01% од испитаните компании се соочиле со коруптивни барања во 2023 година. Ова е висок процент, што укажува на сериозен проблем. Сепак, треба да се забележи дека оваа бројка претставува само перцепции на испитаниците и не може директно да се потврди без дополнителни независни истражувања или докази.
Од теоретски аспект, теоријата на агентот и принципалот сугерира дека кога јавните службеници не се адекватно надгледувани, тие можат да се вклучат во коруптивни практики бидејќи придобивките од таквите активности ги надминуваат перципираните ризици. Високиот процент на компании кои се соочуваат со корупција ја поддржува оваа теорија, укажувајќи дека механизмите за надзор и отчетност во јавниот сектор можеби се слаби или неефективни.
Методологијата на анкетата вклучува целосна анонимност на одговорите, што треба да ја зголеми доверливоста на резултатите. Компаниите можат да одговорат слободно без страв од реперкусии. И покрај овие мерки, останува можноста дека некои компании не биле целосно искрени или дека не ги откриле сите детали за коруптивните практики, било поради страв или недостаток на доверба во системот.
Теоријата на Роуз-Акерман за корупцијата ја нагласува важноста на анонимноста и заштитата за пријавувачите на коруптивни практики за да се охрабри пријавувањето на корупцијата. Пристапот на анкетата кон одржување на анонимноста е во согласност со оваа теорија, со цел да се создаде безбедна средина за испитаниците да ги споделат своите искуства.
Најчестите форми на коруптивни барања се пари (26 одговори), услуги (17 одговори) и подароци (15 одговори). Оваа разноликост укажува на различни „преференции“ меѓу вработените во јавниот сектор. Според Роуз-Акерман, коруптивните барања често се присутни во системи каде недоволната транспарентност и слабиот надзор создаваат плодна почва за коруптивни активности. Особено е загрижувачки што поголемите компании, кои имаат повеќе финансиски ресурси, почесто се соочуваат со барања за пари, додека помалите компании често се соочуваат со барања за подароци и услуги.
Компаниите генерално не веруваат дека пријавувањето на корупцијата би имало ефект и се плашат од негативни последици за нивниот бизнис. Ова е сериозен индикатор за недостаток на доверба во институциите и потребата за зајакнување на системот за пријавување и заштита на пријавителите. Според теоријата на јавен избор, ова е типично за ситуации каде што очекуваните трошоци од пријавувањето (на пример, реперкусии, одмазда) ги надминуваат очекуваните придобивки (на пример, елиминирање на корупцијата, подобрување на деловната клима).
Наодите од анкетата се во согласност со овие теории, бидејќи многу компании укажале на страв од негативни последици или верување дека пријавувањето би било бескорисно. Ова сугерира дека без значајни реформи за подобрување на ефективноста и заштитата на механизмите за пријавување, корупцијата ќе остане распространет проблем.
Резултатите од анкетата за корупцијата во приватниот сектор обезбедуваат важни увиди во распространетоста и формите на корупција во Македонија. И покрај одредени ограничувања, како што се субјективноста на одговорите и можните пречки во искреноста на испитаниците, анкетата обезбедува значајни податоци кои можат да се користат за формулирање на антикорупциски политики. Сепак, за целосна доверливост, потребни се дополнителни независни истражувања и мерки за зајакнување на довербата во системот за пријавување и справување со корупцијата. Теоретските концепти за корупција помагаат да се разбере зошто и како настанува корупцијата и можат да понудат насоки за ефикасни решенија. Со вклучување на овие теории во процесот на креирање политики, властите можат да дизајнираат поцврсти системи за борба против корупцијата и да ја зголемат транспарентноста и отчетноста во јавниот сектор.
Стефан Вељановски
(Авторот е доктор по економски науки)
