Годинава навршуваат 160 години од издавањето на „Поединецот и неговата своина“ (1844) на германскиот анархистички мислител Макс Штирнер: книга која се појавува во формативно доба во кое се кршат копјата околу општественото уредување на Европа. При тоа, копјата се кршат не само во воено-политички, туку и во теориски пресметки меѓу разните табори: социјалисти, либерали, монархистички реакционери и анархисти. Зад овие теориски и политички превирања стојат дотогаш невидени тектонски поместувања на континентот од демографска и технолошка природа: од 1750 до 1850г. населението во Европа се удвојува, додека, пак, пронаоѓањето на парната машина ја иницира индустриската револуција.
Овие длабински материјални промени, во содејство со социо-економските (колонијализмот и меркантилизмот) и интелектуалните (опаѓање на спекулативната потенција на схоластиката, растечката тензија меѓу метафизичкиот и емпирискиот пристап кон стварноста), процеси кои веќе со векови спонтано ферментираат во позадина, етапно ја донесуваат на сцена Модерната, која традиционално важи за дете на XIX век.
Меѓутоа, нејзиното раѓање трае долго и е проследено со болни трудови — создавањето на модерната класна (само)свест се испишува со крвави револуции: 1789/1792, 1830 и најпосле, можеби првата, но несомнено најдалекусежна „глобална револуција“ од 1848 година, која ја зафаќа речиси цела Европа. Индустријализацијата води до невидена експлоатација на природните (и човечките!) ресурси, оформување на граѓанско-консумеристичкиот хабитус од една, и на “лумпенпролетеријатот“ од друга страна: сива социо-економска маса, исклучена од позитивен соудел и фиксирано место во граѓанскиот живот. Самиот овој граѓански живот, пак, е морално растргнат и нервно галванизиран помеѓу новата етика на прогресот (која, дефинирана од конкуретноста и достигнувањето, го држи поединецот во состојба на постојана напрегнатост) и традиционалните вредности на предодредена и стабилна припадност во рамките на семејството и микрозаедницата.
Но зад кршењето на копјата секогаш постои шушкањето на перата и шепотењето на заговорниците: идеолошките табори калкулираат, прават сојузи, некогаш идеолошки неудобни, но прагматично неопходни — токму од еден таков сојуз, сојузот меѓу умерениот либерализам и феудалната реакција се оформува современиот свет: револуцијата од 1848 е загушена, парадигмата на либералната правна држава и „слободниот пазар“ победува. Меѓутоа, една личност јасно и недвосмислено ќе објави војна на сите: Макс Штирнер.
Поединецот и Општото
Од денешна гледна точка Штирнер би можеле да го наречеме (прото)кибернетички теоретичар: кибернетиката е наука која се занимава со проучување на заедничките обрасци на (само)организација на различни системи (физички, биолошки, хемиски, општествени…). Во таа смисла, основен образец според Штирнер е Општото (das Allgemeine) кое е својствено на сите организациски системи поврзани со устројството на општествениот живот: државата, црквата, религијата, филозофијата, правото, образовните, економските и финансиските институции. Сите ним им е заедничко тоа што се негација на поединецот, и тоа и материјална — бидејќи ги узурпираат односите кои инаку природно постојат меѓу поединците (и како такви се егзистенцијално неопходни) и ги регулираат на нивна штета — и идејна — бидејќи ја негираат сварноста на поединецот, сведувајќи ја неговата егзистенција од сетилно-органска (што го подразбира поединецот како целина од сите негови способности — сетилни, чувствени, интелектуални) на нормативна интелектуална репрезентација, „идеја“, „поим“, (морално) „начело“.
Оваа обопштена интелектуална репрезентација потоа функционира како замена за поединецот, како референтна точка според која се одредува неговата стварност: поединецот ја губи својата автентичност и автореферентност, а неговата валидација (која е неопходна за да биде примен во „друштвото на цивилизираните“, во општеството, од што непосредно зависи неговата егзистенција) зависи од неговата конформност со дадената идеја.
Оттука за Штирнер нема суштинска разлика меѓу христијанството (чијашто најдеспотска пројава според него е протестантизмот), либерализмот и комунизмот: сите овие главни идеолошки играчи на неговото време го редуцираат поединецот на поим, идеја во која тој треба да биде заробен, да ѝ ги предаде своите витални сокови, да ѝ ја потчини својата волја и спонтаност, кои се конститутивни за една личност. Во таа смисла, зад спрегата меѓу државата и религијата всушност стои еден подлабок образец — спрегата меѓу поредокот и филозофијата, во којшто нема место за поединецот, туку само за неговата подредена функционализирана репрезентација.
Општото е секогаш она што е над мене, она што е поголемо од мене, она на кое морам да му се потчинам, предадам, она во име на кое морам да живеам и без кое сум невистинит, нестварен, бесмислен и невозможен, она кое ми позајмува фрагмент од својата бескрајност за да бидам, кое како такво ми дарува милост и ме задолжува со неотплатлив долг, Општото е она Светото, кое што не смеам да го оспорам, да го допрам.
Така изгледа поединецот, така изгледам Јас од перспективата на Општото. Со други зборови, ме нема.
Меѓутоа — и ова е теоретското јадро на Штирнеровата мисла — тоа е лажна и привидна перспектива, бидејќи е перспективата на Oна што го нема, бидејќи постои само во сферата на можното (јазикот и умот) но не и во стварноста. Или, како што Штирнер вели: „можното е она што можам да си го замислам [и да го искажам јазички] но не можам да го направам“. Стварноста, т.е. природата според Штирнер (исто како и за Спиноза) е во секој еден даден миг потполна, т.е. совршена во најголемата допустлива мера; истото важи и за секој поединец, кој во секој даден момент природно и спонтано го изнедрува својот максимум сообразно на својата природа и на околностите во кои дејствува. Со други зборови, во стварноста има само нужност, додека можноста е само во умот, т.е. во сферата на мисловно-јазичкото.
Меѓутоа, идеалистот-спекулатор поаѓа од превртената појдовна точка на мислата надредена над ствраноста, мислата која ја конституира стварноста: „она што е можно [т.е. замисливо] мора да биде и остварено“. Оттука, за Штирнер идеалистот е опасен опсенар, без разлика на неговите мотиви: тој е подготвен да уништи милиони од туѓите и да жртвува исто толку од своите за да ја воспостави фикцијата „човек“ каква што постои во неговата глава.
Поединецот пред сè, поединецот над сè!
Доколку иде(ал)ите се ништо, сеништа, празнина, доколку стварноста во секој еден даден момент не може да биде поинаква одошто е, т.е. е нужно таква, каква што е, доколку јас и ти, доколку убиецот, капиталистот, потчинетиот… сме нужно такви какви што сме во секој даден момент, тогаш, се чини, се поставува прашањето дали да се променува стварноста има смисла, или нужноста навршува во егзистенцијален триумф на Општото, она што е секогаш над мене, она што ме уништува: државата и нејзиното право?
Но тоа според Штирнер би било погрешно поставено прашање. Најпрвин, затоа што стварноста веќе е во постојана промена, а и јас и ти заедно со неа, во неа. Убиецот, потчинетиот… се „конструкти“, фикции на умот, затоа што сè е во движење: денес ќе убијам, утре ќе водам љубов, денес ќе пишувам поезија, утре ќе гледам ракомет… Јас не сум ниту убиец, ниту поет, ниту љубовник, јас сум поединец, Јас кој сум тука и сега и сум одреден од тука и сега, одреден, но не и предодреден: зашто она што предодредува не е фикцијата на идејата, „Христос“ или „Човек“ кој е секогаш поместен во иднината, во можното, туку мојата непосредна и спонтана волја, која се менува со стварноста околу мене. Јас сум „нечовек“ бидејќи сум надчовек (Ниче, патем, премолчано презема многу од Штирнер!), бидејќи сум Јас.
Прашањето за промена на стварноста е поместено во иднината и можното. Како такво, тоа е погрешно и јалово, прашање на идеалистот, од кој се раѓа револуционерот, кој подоцна неминовно станува угнетувач. Оттука Штирнер не пропишува, не бара, не наречува ништо, не се поставува како советник, туку како набљудувач, соѕерцател, кој ја проѕрел ништожноста на сенишните сили на Општото и нивниот деликатен механизам, нивната „чудесна машинерија“: Штирнер не спекулира дали живот без државата е можен (иако спорадичното нафрлување хипотези за „заедницата на егоисти“ може да изгледа како такво), туку поаѓа од проверената аксиома дека отпорот против државата е нужен, од живото, искуствено сознание дека самосвесниот поединец („егоистот“) тежнее да си го земе назад она што му припаѓа како негова сопственост, да го потчини Општото, кое произлегува од него, наместо да биде потчинет од него. Дури тогаш, кога Општото ќе му служи на поединецот како средство, наместо да го дефинира и врзува, поединецот е слободен.
Но за Штирнер има повисока состоба од слободата: својноста, т.е. да се биде свој. Да се биде свој значи да се биде свесен за сопствената животна и творечка сила и за нејзината мигновност и да се дејствува како таков. Намерно велиме „мигновност“, а не „минливост“, бидејќи свеста за мигновноста го има потенцијалот да води кон афирмација: излевањето и уживањето на животните сили доаѓа со и во мигновноста — колкави и да се тие, додека нагласувањето на минливоста ги призива сеништата на Општото, кои го проголтуваат и анихилираат поединецот — стварен, овоплотен и потполн овде и сега — во празната фикција на вечноста „таму“, која е секогаш туѓа, посредувана, далечна и непровидна, затоа што е Она што го нема, кое преку узурпација на силите на поединецот се подметнува како Она што е: “копнежот на идејата по својата телесност“.
Затоа, за Штирнер поединецот е неискажлив и отаде мислите, бидејќи тој, како нивен сопственик и креатор е мерка за нивната вистинитост, а не обратно: самосвесниот поединец се соочува со нужното, со светот каков што е и каков што единствено може да биде, додека плашливиот и несигурен поединец се крие зад можното, сокривајќи ги своите слабост и страв од минливоста зад конструираната и сенишна постојаност на идејата-узурпатор, зад „трансцендентното“.
Пародија на слободата
Свој е оној кој самиот си е мерка за себе и стварноста и кој како таков воспоставува врски со други поединци. Врски кои се спонтани, непосредувани и минливи, а чиј двигател се потребата, волјата и задоволството. Она што од практично-општесвена гледна точка резултира од оваа (анти)филозофија на Својноста е, меѓу другото, дека сиот дискурс за „слобода на говорот“ и „човекови права“ кои го дефинираат модерниот либерализам, според Штирнер се пародија на слободата, бидејќи поединецот е поробен во парчето слобода кое му е само изнајмено, дозирано и регулирано од Другиот, кој е над него (држава, право, институции, филозофија и религија, приватни корпоративни ентитети… сите израз на Општото) и кое секогаш може да му биде оспорено и одземено: слободата која се бара, се измолува, која е доделена и регулирана од некоја надредена инстанца и како таква е илузија и увод во ропство и абдикација од себеси. Штирнеровиот поединец е радикален автократ, но таков кој владее само со себе си, заради себе си, во име на себе си и кој бара други такви поединци, со кои ќе живее и ќе ја споделува сета противречност и дијалектика на пријателството и конфликтот која оди со спонтаната меѓусебна интеракција.
На крај, би можеле да заклучиме дека Штирнер всушност поставува пред поединецот огледало пред кое малкумина се осмелуваат и да застанат, а камо ли да истраат — тест за самосвеста за своето Јас и за волјата да се биде Свој: дали да се биде конформно отсутен во Општото, во постојана абдикација од себеси, или да се биде динамично, непредвидливо, но свое Јас? Дали да се биде граѓанин, заграден (да потсетиме дека потеклото на зборот „граѓанин“ е од „заграден“ [меѓу ѕидовите на тврдината]), во тврдината која значи сигурност, платена со неповратна загуба на секој облик на сопствена автономија или да се биде индивидуа?
Прашање, кое, во времето на Пост-модерната (или кој и да е веќе интелектуален „пост“ на ред) кога индивидуата е сведена на „конструкт“, а виртуелното Општо (од трансхуманистичкиот „Трансчовек“, па сè до дигиталната неотрансценденција на алгоритмот) е стандард за индивидуата и стварноста (која, патем, исто така е „конструкт“), се чини дека е поразително реторичко!
Филип Клетников
