Во текот на изминатите две децении, потенцијалниот раст на производството на земјата опадна за речиси 50%, поттикнат од намалените нивоа на вкупна продуктивност на фактори на производство (ВПФ) и човечки капитал. Овој пад е особено изразен во последните десет години, при што структурната компонента на растот се намали од 3,5% во 2003-2008 година на историски најниско ниво од 1,7% по пандемијата. Спротивно на тоа, нашите економски врсници доживеаја помалку сериозни лузни на потенцијалниот раст на производството, одржувајќи ги нивоата блиску до оние што беа забележани пред пандемијата. Ниските или негативните стапки на ВПФ и формирање човечки капитал значително го одолговлекуваа растот во Македонија повеќе од една деценија.
Меѓу овие предизвици, државата забележа некои добивки во вработеноста, што значително придонесува за економскиот раст. Сепак, извештаите на Светска банка покажуваат дека продуктивноста на трудот во земјата, мерена во однос на додадената вредност по работник, останува на само 18% од просекот на ЕУ27 и покрај неодамнешните подобрувања. Помеѓу 2012 и 2023 година, додадената вредност по работник се зголеми за над 26%, но овој раст првенствено беше поттикнат од зголемените стапки на вработеност, наместо од добивките во продуктивноста. Од 2017 до 2023 година, продуктивноста на трудот имаше само мал придонес во растот на БДП по глава на жител.
Структурната трансформација може да поттикне раст и вработување, а со тоа да ја зголеми продуктивноста на трудот. Сепак, Македонија забележа минимални придобивки од структурните промени на вработеноста, при што меѓусекторската прераспределба на трудот придонесе со само 0,3 процентни поени за растот на продуктивноста помеѓу 2017 и 2023 година. За жал, во повеќето сектори нема подобрување на додадената вредност по работник после пандемијата.
Дополнително, продуктивноста на фирмите останува ниска и стагнира поради погрешна распределба на ресурсите. Податоците од Централниот регистар покажуваат дека растот на продуктивноста на фирмите бил блиску до нула помеѓу 2015 и 2020 година, при што ВПФ опаѓа во просек за 1,6% кај сите фирми. Продуктивноста значително се разликува меѓу фирмите, одразувајќи ги разликите во употребата на технологијата, вештините за управување, стручноста на вработените, квалитетот на производот и цените. Оваа разлика укажува на потенцијал за значителни придобивки преку прераспределба на ресурсите од помалку продуктивни во попродуктивни фирми.
Македонија, исто така, има релативно малку фирми со висок раст и „газели“ во споредба со своите економски врсници. Фирмите со висок раст, дефинирани како оние со просечна годишна стапка на раст на вработеноста која надминува 10% во текот на три години, се од витално значење за поттикнување на растот на продуктивноста. Сепак, само 2,7% од производствените фирми и 9,5% од услужните фирми ги исполнуваат овие критериуми, што е далеку под просекот за нашите економски врсници. „Газели“ се млади фирми со значителни стапки на раст на вработеноста, но само 0,20% од фирмите во државата се квалификуваат како такви.
Стратегии за поттикнување на економскиот раст
За подобрување на економскиот раст и издржливоста на Македонија, од суштинско значење е сеопфатен пристап. Новата влада веќе има зацртано некои од овие стратегии, што е охрабрувачки знак дека има можност да се движиме во вистинската насока. Сепак, потребно е да се обезбеди дека овие стратегии се ефективно имплементирани и постојано надополнети за да се постигнат одржливи резултати.
Прво, треба да се даде приоритет на подобрувањето на економската сложеност. Ова вклучува диверзификација на економијата и придвижување на синџирот на вредност во извозот преку идентификување и поддршка на клучните сектори со висок потенцијал за додавање вредност и технолошки напредок. Поттикнувањето на иновациите и истражувањето и развојот преку инвестиции и воспоставувањето соработки помеѓу универзитетите, истражувачките институции и индустриите може да помогне во создавањето иновативни центри и технолошки паркови.
Подобрувањето на инфраструктурата е уште една критична стратегија. Успехот на трансформацијата на дигиталната инфраструктура на Естонија служи како одличен модел за Македонија. Инвестирањето во критичните транспортни мрежи како патишта, железници и суви пристаништа ќе ја подобри поврзаноста и ќе ги намали транспортните трошоци, додека јавно-приватните партнерства (ЈПП) можат да привлечат приватни инвестиции. Обезбедувањето сигурно и одржливо снабдување со енергија преку инвестиции во обновливи извори на енергија и модернизирање на постојната енергетска мрежа е исто така од клучно значење како и поттикнувањето на мерките за енергетска ефикасност. Проширувањето на пристапот и подобрувањето на интернет конекцијата, особено во руралните средини, ќе го промовира развојот на дигиталната инфраструктура и ќе ја подобри продуктивноста и квалитетот на животот преку дигитални услуги и иницијативи за паметни градови.
Развивањето на образованието и вештините е основно за усогласување на образовните програми со потребите на пазарот. Ажурирањето на наставните програми за вклучување на релевантни вештини како што се дигитална писменост, критичко размислување и решавање проблеми, како и инкорпорирање на стручна обука и техничко образование во училишните програми, подобро ќе ја подготви работната сила. Промовирањето на програми за континуирано образование и доусовршување на постојната работна сила ќе им помогне да се прилагодат на технолошките промени и новите барања на индустријата, обезбедувајќи дека пазарот на трудот останува конкурентен и динамичен.
Олеснувањето на владините интервенции е од клучно значење за справување со неуспесите на пазарот и обезбедување на потребните јавни добра. Треба да се спроведуваат редовни проценки на пазарот за да се идентификуваат областите каде вклученоста на приватниот сектор е недоволна, овозможувајќи стратешки владини интервенции за решавање на овие празнини. Инвестирањето во јавни добра, како што се инфраструктурата, образованието и здравството, кои приватниот сектор можеби нема ефикасно да ги обезбедува сам е од суштинско значење, а овие инвестиции треба да се усогласат со долгорочните цели на економскиот развој. Поедноставувањето на регулаторните процеси и намалувањето на бирократијата ќе создаде попријатна средина за бизнисот, зголемувајќи ја транспарентноста и одговорноста во владините служби.
Решавањето на разликите меѓу руралните и урбаните средини е од суштинско значење за промовирање на инклузивен раст. Спроведувањето политики што го подобруваат пристапот до пазарите, услугите и можностите за вработување во руралните средини ќе помогне да се намалат регионалните разлики. Подобрувањето на руралната инфраструктура и развојот на руралните пазари и логистичките мрежи за да се олесни движењето на стоките се клучни чекори. Обезбедувањето до пристап на основните услуги како што се здравствената заштита, образованието и финансиските услуги, и користењето на технологијата за обезбедување можности за онлајн учење, дополнително ќе го поддржи нивниот развој.
Неопходно е да се оптимизираат субвенциите за да се осигури дека тие ефективно промовираат продуктивност и економски раст. Повторното оценување на распределбата на субвенциите за да се осигура дека тие не продолжуваат со неефикасност и дизајнирање субвенции засновани на перформанси кои се условени со постигнување на конкретни цели, како што се подобрувања на продуктивноста, отворање работни места или одржливост на животната средина, ќе го оптимизира нивното влијание. Воспоставувањето механизми за редовен преглед и евалуација на програмите за субвенционирање ќе обезбеди тие да ги исполнат нивните наменети цели, овозможувајќи прилагодувања или прекин на истите врз основа на нивните перформанси и ефективност. Успехот на условните парични трансфери во Бразил и Мексико го покажува потенцијалното влијание на добро дизајнираните програми за субвенционирање.
Преку овие препораки, новата влада на Македонија може да се справи со економските предизвици, да ја зајакне отпорноста и да постави терен за долгорочен раст и развој. Овој сеопфатен пристап на крајот ќе го подобри животниот стандард и ќе помогне да се затвори јазот со понапредните европски економии. Со учење од најдобрите практики и нивно приспособување на локалните потреби, Македонија може да зацрта пат кон одржлив и инклузивен економски просперитет.
Стефан Вељановски
Авторот е доктор по економски науки
