Од НКЕУ-МКДа уште препорачуваат да се направи ревизија на кривичните дела за корупција, злоупотребата на јавните набавки да се воведе како посебно кривично дело како што е предвидено во предлогот на новиот Кривичен законик, како и измена на кривичното дело злосторничко здружување и пропишување повисоки казни, затоа што со измените беа драстично намалени.
Експертите се согласни дека измените во Кривичниот законик од 2023 година штетно влијаеле врз правосудниот систем и врз исходот на кривичните постапки поврзани со случаи на висока корупција бидејќи поголем дел беа запрени поради застарување и оти потребни се правни механизми за да се ублажат штетните последици од донесените законски измени со коишто се донесени ослободителни пресуди.
Професорката на правниот факултет Јустинијан први и коордикаторка на работната група 3, Александра Деаноска Трендафилова, истакна дека треба под итно да се преземат чекори со цел да се минимизираат штетите од измените и дополнувањата на КЗ.
„Ова е една од измените повеќе од 30 на број, можеби 40-ина интервенции на Кривичниот законик од неговото донесување од 1996 година ако ги земеме предвид неколкуте одлуки на Уставниот суд, технички корекции…која што сепак ми се чини дека нанесе, односно има сериозни консеквенции во она што од една страна е декларативна заложба на државата борба против организираниот криминал и корупцијата, од друга страна ефектите коишто отидоа сосема во спротивен правец“, рече Деаноска Трендафилова, осврнувајќи се на измените на КЗ.
Таа оцени дека има и некои одредби коишто треба да се оценат позитивно како оние за еколошки кримминал или одредбите коишто се однесуваат на оружјето.
„Меѓутоа се чини дека тоа беше на некој начин параван за да поминат и оние измени кои предизвикаа низа застарувања на корупциски и слични дела и коишто едноставно кај граѓаните таа надеж дека борбата за правда, борбата против корупцијата ќе биде ефикасна ја намали“, оцени Деаноска .
За неа, проблематични се измените во делот на проширената конфискација на имот.
„Проширената конфискација долго време беше предмет на дискусии во работната група за новиот КЗ и многу внимателно работевме да ја усогласиме нашата одредба со европската директива од 2014 година. Но, во септемвриските измени на КЗ оваа одредба не беше преземена на тој начин, беа кумулативно поставени два услови и со тоа всушност обвинителството може само за помал број на кривични дела, осуди…, да речеме, да оди во општо размислување, истражување на потекло…во делот на проширената конфискација. Значи, се стеснува тој круг на кривични дела за коишто може да се постапува. Ефектот ќе биде спротивен од она што го очекуваме“, рече таа.
Потсети дека ЕУ во меѓувреме донесе и нови предлози на директиви.
-Меѓу тие предлог директиви е и онаа од 2022 година за поврат на имот и конфискација каде што се предвидени различни облици на конфискација вклучително и конфискација која не се базира на осуда, нешто што за нас се чини дека е ново, тоа е всушност конфискација во случај на фактички или правни пречки на гонење, нешто што го имаме од 2009 година. Значи, ако настапила застареност на кривично гонење, амнестија, помилување или фактички пречки, починал сторителот на кривичното дело…, во посебна постапка сепак може да се изрече мерката конфискација и она што е резултат на кривично дело во вид на имот, имотна корист… да се одземе. За жал, ние овие механизми не ги искористивме и досега, а сега го стеснуваме и полето на нивната примена“, рече Деаноска Трендафилова.
Таа нагласи дека бришењето на злоупотребата при јавните набавки можеби е и најтешкиот дел.
Оља Ристова, судија во Основниот кривичен суд Скопје, потенцира дека еден од клучните предизвици е секогаш влијанието на извршната власт врз судството.
„Вообичаено ова влијание преку разни механизми на власта се врши индиректно и потпомогнато со клиентализмот на одредени носители на судските и јавнообвинителските функции. Меѓутоа, овие измени од септември 2023, покажаа дека извршната власт директно се вмеша во работата на судовите. Имено, овие измени директно влијаеја на исходот на кривичните постапки поврзани со високата корупција коишто беа во тек против многу функционери. Поголемиот дел од овие постапки беа запрени поради настапување на застареност на кривичното гонење. Застарувањето на овие високопрофилни случаи кои беа од јавен интерес и континуирано беа следени, негативно се одразија на квалитетот на правосудните органи. Постојано се зборува дека судството има низок рејтинг, судството има ниска доверба кај граѓаните, меѓутоа тоа не е секогаш како резултат на работата на судиите. Има голем број на судии и обвинители коишто квалитетно си ја работат својата работа и едноставно не можете да ги ставите во онаа група каде што можете да кажете дека тие не ја работат работата професионално и квалитетно и дека тие на некој начин се клиентелисти на власта и постапуваат на начин на којшто ќе биде тоа на некој начин доведено во корелација со некои високи функционери“, подвлече Ристова.
Таа истакна две поенти што произлегоа од измените на Кривичниот законик од 7 септември 2023, пред сѐ застареноста на кривичните дела, кои, рече, доведоа како резултат застарување на овие висококоруптивни кривични дела, како и начинот на којшто е предложен законот.
„За мене многу важно прашање е и огромните трошоци на буџетот на државата коишто се ненадоместливи трошоци и што се предизвикани од донесувањето на овој закон за којшто сметам дека пред да се предложат овој дел на измените од КЗ морало да се води сметка какви последици по буџетот на државата ќе имаат застарувањата на овие постапки“, рече Ристова.
Според неа, измените на КЗ во делот на казните за висококоруптивните случаи е дека не сите судии и не сите јавни обвинители подложат на влијание на власта.
„Тоа се поединечни случаи кадешто тие може да влијаат. Тоа се посебни случаи каде што се доведе до намерно одолговлекување и застарување на постапките од определени судии и јавни обвинители или пак се донесоа ослободителни пресуди коишто понатаму беа и потврдени од повисоките судови. Може слободно да се направи едно истражување и да се види дека токму овие судии напредуваа понатаму во својата кариера“, нагласи Ристова.
Романскиот експерт Кристијан Дуку, од Центарот за напредно истражување во менаџментот и применетата етика во Букурешт, го пренесе примерот со Романија, потенцирајќи дека романскиот Кривичен законик претрпел стотици измени по 2017 година, кои предизвикале штета во правосудниот систем, со што завршиле со уште повеќе проблеми во судскиот систем, Парламентот, институциите.
Според него, треба да се зборува за концептот за злоупотреба на овластување.
„ЕУ зборува за злоупотреба на власта, а помалку за злоупотреба на функцијата. Дали таа треба да се ограничи на државните службеници или да ги вклучиме и политичарите и директорите на јавните училишта бидејќи и тие имаат овластувања. Има различно толкување во овластувањата“, рече Дуку.
Тој нагласи дека за демократијата треба да се бориме, законите треба да бидат живи документи, а за тоа е потребно – транспарентност, предвидливост, флексибилност, отчетност и одговорност. Рече дека овие елементи во Романија не биле запазени кога се носел Кривичниот законик по што граѓанското општество бурно реагирало и кажа дека нов КЗ не треба да се воведува без консултации.
Емануеле Биритиери, доцент по казнено право при Универзитетот во Рим Унителма Сапиенца, се осврна на италијанското искуство при злоупотребата на јавната функција, при што како критичен аспект го наведе малиот број пресуди во споредба со големиот број на кривични постапки отворени за злоупотреба на службената положба.
„Обидот на законодавецот да го стесни опсегот на криминализираното однесување го направи многу тешко спроведувњето на законот, до степен до кој некои зборуваа за ‘суштинска стерилизација’ на злоупотреба на службената положба. Искуството од неговата примена често доведува до јаз меѓу судството и политиката. Всушност, тоа е прекршок за кој често се обвинуваат локалните администратори и кој, според многумина, доведе до таканаречениот феномен на ‘одбранбена бирократија’, при што службениците претпочитаат да не дејствуваат наместо да ризикуваат да бидат кривично гонети. за злоупотреба на службената положба“, оцени Биритиери.
Лидија Раичевиќ, јавна обвинителка во Основното јавно обвинителство Скопје рече дека е против намалување на казните. Таа нагласи дека обвинителите и судиите имаат сила да застанат зад правдината. Раичевиќ порача да се промени актуелниот закон и да се заострат казните за ефикасна борба против корупцијата.
Професорката Милева Ѓуровска и Национална координаторка на НКЕУ-МК, нагласи дека како дел од петте поглавја на кластер 1, Поглавјето 23 има посебна улога за функционирање на механизмот на владеење на правото кое е дефинирано како основа за заедничко живеење на државите членки на ЕУ и претставува една од темелните вредности на Европската Унија.
„Секоја држава која има визија да биде членка на ЕУ треба да се стреми кон стабилен правосуден систем обезбедувајќи, законитост, правна сигурност, забрана за самоволие на извршните овластувања, независни и непристрасни судови, ефективна судска ревизија, при тоа вклучувајќи почитување на темелните права и еднаквост на сите пред законот“, рече таа.
Таа нагласи дека според извештаите на ЕУ, подобри сме во пишувањето на закони, но не и во нивното спроведување, имаме европски закони, но немаме европско секојдневие.
„За ваквите состојби одговорноста лежи и во правосудниот систем кој покажува слаба волја да ја постави извршната власт во рамката на законитоста“, истакна Ѓуровска.
Мухамед Халили од Советот на амбасадори, го оцени како кобен ден на македонското правосудство носењето на измените на КЗ во септември минатата година. Рече дека тогашната Влада ги усвоила измените и дополнувањата на КЗ, но од тоа, како што кажа, не може да се амнестира и тогашната опозиција, бидејќи иако не гласала и не учестувала во дебатата, сепак не предложила амандмани на текстот, што вообичаено го правела за други предлог-закони.
