До неодамна се сметаше дека празнината на умот е само една од нијансите на таканаречените залутани мисли, внатрешен процес во кој нашите мисли течат како река, без надворешна цел. Сепак, тим од невронаучници и филозофи од Белгија, Австралија и Франција го тврди спротивното. Во статија објавена во „Трендови во когнитивните науки“, тие презентираат силни докази дека празнината на умот е единствена, посебна ментална состојба што заслужува посебно проучување.
„Додека сме будни, нашите мисли постојано се менуваат, но има моменти во кои не можеме ништо да регистрираме како содржина на мислата – тоа се ментални празнини“, објасни д-р Атина Демерси од Универзитетот во Лиеж.
Токму овие празнини, кои често се нејасни и тешки за опишување, беа во фокусот на нивната анализа на 80 научни трудови, вклучувајќи ги и нивните сопствени експерименти со кои се мереше мозочната активност во моментите кога испитаниците изјавиле дека „не размислуваат за ништо“.
Се дојде до заклучок дека празнините во умот се случуваат многу почесто отколку што мислиме. Во просек, едно лице поминува помеѓу 5 и 20 проценти од своето будно време во оваа состојба.
Покрај тоа, тие се особено чести кон крајот на исцрпувачките задачи, за време на состојба на поспаност, по физички напор или лишување од сон, но можат да се појават и сосема спонтано, среде секојдневниот живот.
Кај луѓето со АДХД, овие празнини се уште поизразени, а интересно е што се појавуваат и во клиничките слики на сериозни невролошки и психијатриски состојби, како што се генерализирано анксиозно растројство, посттрауматско оштетување на мозокот, епилептични напади, па дури и реткиот Клајн-Левинов синдром, кога луѓето спијат до 20 часа на ден.
Она што е особено фасцинантно е она што се случува во мозокот во тие моменти. Користејќи фМРИ и ЕЕГ технологија, истражувачите открија дека празнините во умот не значат само „тивка свест“, туку и физиолошки промени. На пример, за време на овие епизоди, биле забележани забавени мозочни бранови слични на оние за време на спиењето, намалена големина на зеницата, забавен срцев ритам и пад на сложеноста на мозочните сигнали – сите карактеристики што обично ги поврзуваме со несвесни состојби. Некои делови од мозокот, особено оние одговорни за сензорна обработка, се чини дека за момент влегуваат во локална состојба на сон, иако остатокот од мозокот е буден.
Не станува збор за целосна неактивност. Во некои случаи, празнината на умот е предизвикана од токму спротивното – прекумерно активирање на одредени задни региони на мозокот. Кога мислите се пребрзи, кога когнитивниот систем ќе се „заглави“ во хиперактивност, тој парадоксално успорува и привремено застанува. Со други зборови, мозокот може да влезе во празнината кога е уморен – но и кога е претерано стимулиран.
Интересно е што дури и доброволната празнина на умот – она што се обидуваме да го постигнеме за време на медитација или длабока релаксација – носи свој уникатен невролошки потпис. Кога учесниците во експериментот се обиделе свесно да ги „испразнат своите мисли“, научниците забележале намалување на активноста во областите поврзани со говорот (Брокаова област), движењето (дополнителен моторен кортекс), меморијата (хипокампус) и саморегулацијата (инфериорен фронтален гирус). Оваа свесно предизвикана празнина е различна од спонтаната, но укажува на истиот механизам – контрола врз вниманието и нивото на возбуда на мозокот.
И токму тука лежи објаснувањето. Истражувачите веруваат дека празнината на умот не е единствена состојба, туку спектар на искуства предизвикани од различни нивоа на возбуда, односно физиолошка будност. Кога будноста е премногу ниска, мозокот „се лизга“ во локален сон. Кога е превисоко, може да дојде до „преоптоварување на системот“. Во двата случаи резултатот е ист: прекин на свесниот тек на мислата.
„Празнината на умот ни покажува дека будноста не е синоним за присуство на мислата. Тоа нè потсетува дека свеста не е секогаш полна – дека има моменти кога сме будни, а сепак не размислуваме за ништо“, изјави д-р Томас Андријон, водечки автор на студијата.
Ова сознание, според истражувачите, е не само филозофски интересно, туку и клинички и невролошки важно. Разбирањето на овие моменти може да помогне во дијагностицирање и лекување на различни состојби, но и во подобро разбирање на самата природа на свеста.
Нашите секојдневни искуства доаѓаат во различни нијанси, со различен степен на присуство, свесност и богатство на содржината – додаде филозофот Џенифер Винт.
Можеби токму овие празни моменти, кои често ги игнорираме или ги перципираме како одвлекување на вниманието, содржат важни сознанија за начинот на кој функционираат нашите умови.
Во време кога се потребни постојана продуктивност и непрекинато внимание, можеби не е лошо што мозокот, од време на време, ни испраќа тивок потсетник: да застанеме, да не мислиме ништо – и само да постоиме.
