Веќе е општо познат факт дека меѓународниот систем брзо се менува. Големите сили повторно ги воспоставуваат своите зони на контрола и влијание, предизвикувајќи го либералниот меѓународен поредок кој беше карактеристичен за меѓудржавните односи од крајот на Втората светска војна.
Значењето на „сфери на влијание“
Концептот на „сфера на влијание“ подразбира настојување на една држава, која обично е голема сила, да прогласи одреден географски простор како ексклузивна зона врз која таа држава има намера да врши значително политичко, економско или воено влијание. Ова влијание често се применува еднострано и без меѓународен консензус.
Овој концепт има длабоки историски корени. На Виенскиот конгрес (1815), европските сили воспоставија рамнотежа за да го одржат мирот по падот на Наполеон, неформално поделувајќи ги териториите во зони на влијание.
Подоцна, за време на распаѓањето на Отоманската империја, овие сили ги сметаа османлиските територии како простори што може да се поделат меѓу нив според сопствените интереси, често игнорирајќи ја волјата на локалното население. Концептот на „сфери на влијание“ беше формално дефиниран за време на Берлинската конференција (1884–1885), кога европските колонијални сили ја поделија Африка без воопшто да се консултираат со африканските народи.
Сепак, овој концепт постоеше и претходно во меѓународните односи, особено од 1823 година, кога САД ја усвоија „Доктрината Монро“ како дел од својата надворешна политика, која осудуваше било каква европска колонијална интервенција во Латинска и Северна Америка.
Оваа доктрина стана вообичаена практика на моќните држави за време на Студената војна. Светот беше поделен на два антагонистички блока: од едната страна беа капиталистичките држави предводени од САД, а од другата комунистичките земји предводени од Советскиот Сојуз. Интервенциите во тоа време – како онаа на поранешниот СССР во Унгарија (1956) и Чехословачка (1968), или на САД во Гренада (1983) и Панама (1989) беа директен резултат на логиката за зачувување на соодветните сфери на интерес на двете суперсили. Во овој период, суверенитетот на помалите држави често беше само формалност.
По падот на Берлинскиот ѕид и распаѓањето на Советскиот Сојуз, се појави наивен оптимизам дека светот влегува во пост-хегемонистички период, во согласност со предвидувањето на Френсис Фукујама за „крајот на историјата“, каде либералната демократија и западниот капитализам ќе претставуваат конечен модел на светскиот поредок, а институциите како ОН, НАТО, СТО, ЕУ и Светската банка ќе обезбедат стабилен систем на соработка и интеграција.
Сепак, настаните во последните две децении покажаа дека оваа надеж не се оствари целосно.
Ефектот Трамп во враќањето на „сферите на влијание“
Враќањето на Доналд Трамп донесе сосема поинаков пристап во американската надворешна политика. Потпирајќи се на надворешна политика инспирирана од принципот „Америка на прво место“, тој ги оддалечи САД од повеќе мултилатерални институции и користеше остар, трансакциски јазик во односите со сојузниците. Неговите изјави за купување на островот Гренланд, барањето за „враќање“ на Панамскиот канал под американска контрола или верувањето дека Канада треба да стане 51-та држава на САД, укажуваат на враќањето на концептот на „сфери на влијание“ како легитимен механизам на надворешната политика.
Оваа драматична промена во надворешната политика на една демократска држава како САД создаде преседан, охрабрувајќи и други држави, особено недемократските и ревизионистичките како Русија и Кина, да го зголемат своето влијание во различни региони. Ова поттикна нова трка за регионална доминација и враќање на логиката на „сфери на влијание“ во меѓународните односи, особено меѓу глобалните суперсили.
Во овој контекст, анексијата на Крим (2014), интервенцијата во Грузија (2008) и инвазијата врз Украина (2022) покажуваат дека Путин ја гледа постсоветската област како природен дел од руското влијание. Со користење на концептот „Руски свет“ (Russkiy Mir), тој го легитимира користењето на сила за територијално обединување на заедницата дефинирана од заеднички јазик и историја.
За Путин, овој проект не е само стратешки, туку и идеолошки и културен. Тој се обидува да ја прикаже Русија како цивилизациска сила со мисија да ги заштити етничките Руси и рускојазичното население надвор од нејзините граници. Оваа нарација оправдува вооружени интервенции и дестабилизација на соседните региони, нарушувајќи го територијалниот интегритет на суверените држави и предизвикувајќи го меѓународниот поредок по Студената војна. Дополнително, користењето на хибридни средства – како дезинформации, сајбер-војување и влијание преку политичките елити – ја прави руската стратегија уште пософистицирана и поопасна за стабилноста на европскиот континент.
Од другата страна, Кина под претседателот Си Џинпинг следи посистематска и долгорочна стратегија. Иницијативата „Еден појас, еден пат“ создаде економска зависност преку инфраструктурни инвестиции во повеќе од 150 држави низ светот. Освен тоа, Кина го зголеми своето воено присуство во Јужното Кинеско Море и го зголеми притисокот врз Тајван, сметајќи го како составен дел од кинеската територија. Овој економски ангажман создаде видлива зависност и во периферните региони како Балканот.
Балканот во фокусот
Ова враќање кон логиката на „сфери на влијание“ е знак на криза во либералниот меѓународен поредок, создавајќи клима на несигурност и голема геополитичка неизвесност. Во овој контекст, Балканот, сместен на стратешка точка меѓу Истокот и Западот, станува чувствителна зона меѓу глобалните сили што настојуваат да ги прошират своите сфери на влијание. Русија ги користи историските, религиозните и културните врски со Србија за да одржи трајно присуство во регионот, преку медиумите, православната црква и други структури. Кина, пак, го интензивира економското присуство преку големи инфраструктурни инвестиции и давање поволни заеми што создаваат заемна зависност, како што се виде во случајот на Црна Гора со автопатниот проект кој го доведе државниот буџет на работ на банкрот.
Исто така, Турција го продлабочува своето влијание преку Дијанетот, културни проекти и улогата во верските прашања во земјите со муслиманско население како Босна, Косово и Македонија.
За разлика од овие меѓународни динамики, Европската Унија, иако во принцип го поддржува интегрирањето на Западен Балкан, испраќа мешани сигнали и го одолговлекува процесот на проширување. Ова ја прави ЕУ да изгледа неодлучна и не секогаш доверлива во очите на земјите од регионот. Долгите бирократски процедури и недостатокот на стратешка ангажираност оставија простор за други странски актери да го зголемат своето влијание.
Во регион каде конкуренцијата меѓу големите сили е интензивирана, европската пасивност претставува геополитички ризик и ја намалува стратешката тежина на ЕУ.
Нов опасен и непредвидлив поредок
Враќањето на геополитичката доктрина во која проширувањето на сферите на интерес се смета за клучно за моќните држави означува враќање во поразделен, поопасен и помалку предвидлив свет. Со својата надворешна политика, и претседателот на САД Трамп, и лидерите на Кина и Русија, ставија во движење механизам на ривалства каде односите меѓу државите се дефинираат повеќе преку конкуренција за доминација, а помалку преку соработка.
Оваа промена го турка меѓународниот систем кон подецентрализирана форма, каде големите сили делуваат унилатерално за да ги обезбедат своите стратешки интереси, често на штета на стабилноста и суверенитетот на помалите држави.
Aлфред Марлеку
(Преземено од Республика)
