Првиот самит на ЕПЗ се одржа во Прага во 2022 година, околу шест месеци по целосната инвазија на Русија врз Украина. Идејата, предложена од францускиот претседател Емануел Макрон, беше да се обединат лидерите од цела Европа, заедно со претставници од Европската комисија, Европскиот совет и Советот на Европа, без ограничувањата на формалните рамки на ЕУ или НАТО самитите.
Но, самитот во Тирана имаше и висока симболична вредност. Тоа беше првпат ЕПЗ да се одржи на Западен Балкан, регион кој постојано чека на влез во ЕУ и се соочува со нестабилност, дезинформации и растечко влијание на Русија и Кина. Настанот дојде во момент кога Албанија интензивно работи на зајакнување на својата дипломатска позиција и се обидува да се наметне како посредник и лидер во одбранбениот и воениот сектор.
Во мај, за трет пат, Албанија беше домаќин на воената вежба на НАТО “Defender Europe 25“, која обедини повеќе од 12.000 војници од 19 различни држави. Под водство на Европската команда на САД, вежбата траеше до 9 јуни и претставува една од најголемите и најкомплексните воени обуки во последната деценија.
Целта на оваа вежба беше да се зголеми подготвеноста, интероперабилноста и капацитетите на силите на САД, НАТО и Европа за координирано дејствување во сложена оперативна средина. Таа се темели на Членот 5 од НАТО, кој симулира колективна одбрана како одговор на напад врз членка на Алијансата. Учесниците изведуваат низа сценарија за заштита на критична инфраструктура, обезбедување точки за управување со напредна логистика.
Премиерот Еди Рама ја потенцираше сè поголемата улога на Албанија во операциите на НАТО. Во објава на социјалните мрежи, тој го истакна обемот на вежбата и улогата на „Албанија, како една од главните земји домаќини, која има стратешко значење за успехот на планираните операции и развојни активности.“
Шефот на владата додаде дека “Defender Europe 25“ има за цел да ја зголеми интероперабилноста помеѓу сојузничките вооружени сили, да ја зајакне воената подготвеност и способноста за брза реакција на секоја потенцијална закана во евроатлантскиот простор.
Нема сомнеж дека Албанија се позиционира како клучен играч во одбранбената архитектура на Западен Балкан, користејќи го своето членство во НАТО, својата јасна про-ЕУ и про-САД ориентација, како и регионалните сојузништва за да одговори на новите закани и да ја ревитализира својата одбранбена индустрија.
Но, на кои закани и предизвици смета дека е најмногу изложена? Во интервју за Euronews Albania, министерот за одбрана Пиро Венгу објасни дека земјата се соочува со повеќе типови закани, вклучувајќи хибридно војување, сајбер-напади и кампањи на дезинформации, најчесто поврзани со актери надвор од НАТО како Русија и Иран. Според него, Кина не е толку активна во регионот како порано или како во други делови на светот.
Иако помалку очигледни од традиционалните воени ризици, главните закани кои ги идентификува се значајни за регион со историски тензии и нерешени спорови, како што се непризнавањето на независноста на Косово од страна на Србија и долготрајната правна „состојба на војна“ меѓу Грција и Албанија.
Хибридните закани, особено сајбер-нападите и дезинформациите, претставуваат секојдневен предизвик за Албанија. Владините системи, вклучително и услугите за граѓаните, беа целосно блокирани во 2022 година по сајбер-напад од Иран. На последните избори, Централната изборна комисија алармираше за 192 милиони сајбер-напади, додавајќи дека ниту еден не предизвикал значителни прекини.
Министерот изјави дека иако Албанија е помалку изложена на руско влијание отколку некои соседи, таа останува внимателна, инвестирајќи во сајбер-безбедноста и регионалната соработка. Ова вклучува партнерства со НАТО и технолошки компании за подобрување на инфраструктурата и зголемување на способноста за одбрана.
Во офлајн светот, стратешкото усогласување на Албанија со НАТО и ЕУ, заедно со нејзиното залагање за интеграцијата на Косово, ја позиционираат како стабилизирачка сила на Западен Балкан. Ова е веројатно и мотивот зад плановите за оживување на одбранбената индустрија, со фокус на производство, дизајн и иновации.
Како одговор на заканите и растечката нестабилност, Албанија брзо бара партнери во соседството. Еден пример е договорот со италијанската компанија Fincantieri, потпишан на 18 март 2025 година во Пашарима. Договорот предвидува производство на воени и цивилни бродови, зајакнувајќи го албанскиот поморски капацитет и создавајќи економски раст преку двојна намена на производството.
Во интервју за Euronews, Венгу рече дека договорот ја одразува заедничката определба за спротивставување на хибридните закани, поддршка на евроатлантската интеграција на Косово и адресирање на регионалните безбедносни предизвици на Западен Балкан. Иако пактот е необврзувачки, тој јасно истакна дека е усогласен со стратешките цели на НАТО и ЕУ, наместо да им противречи, нагласувајќи колективни одговори на дестабилизирачките влијанија. Исто така беше наведено дека му отвора врата на Косово кон процеси во кои инаку е исклучено, поради неговото нечленство и во НАТО и во ЕУ.
Договорот произлегува од повеќе од една година планирање, поттикнат од заедничката перцепција на трите земји за заканите, особено од актери надвор од НАТО кои настојуваат да го дестабилизираат регионот. Тој овозможува заеднички набавки, иновациски програми и координирани вежби, со што се засилува регионалната стабилност. Во меѓувреме, гласната поддршка на Хрватска за интеграцијата на Косово во рамките на НАТО и ЕУ претставува значаен дипломатски зафат, зацврстувајќи ја про-западната ориентација на сојузништвото во услови на дел од земјите што не го признаваат Косово и на изразен скептицизам кон него.
Сепак, реакцијата на Србија беше негативна: претседателот Александар Вучиќ го означи договорот како „провокација“ и како прекршување на Договорот за субрегионална контрола на вооружувањето од 1996 година. Вучиќ ја обвини Албанија и Хрватска дека поттикнуваат „трка во вооружување“, поради што Србија побара објаснувања од министерствата за надворешни работи на двете земји.
Српските медиуми го претставија пактот како „антисрпска оска“, со што дополнително се зголемија тензиите. Како одговор, Хрватска возврати дека не ѝ е потребна согласност од Србија за учество во регионални договори и нагласи дека фокусот на пактот е соработка, а не агресија.
Државната компанија KAYO е во центарот на овој напор. Таа ќе управува со нефункционалните индустриски капацитети и ќе привлекува странски инвестиции. Албанија усвои и законска рамка за поттикнување на военото производство, нудејќи финансиски поволности за изведувачи. Неколку поранешни фабрики од комунистичкиот период ќе бидат обновени и активирани за производство за локални и меѓународни потреби.
Венгу изјави дека интересот од земји членки на НАТО и партнери од Блискиот Исток ја потврдува глобалната привлечност на амбициите на Албанија. Плановите вклучуваат производство на муниција, униформи, возила и дронови. Според него, оваа индустриска стратегија не само што ги зајакнува одбранбените капацитети, туку и отвора нови работни места: секое воено производство генерира уште три цивилни работни места.
Донацијата на италијански воен брод, моментално наречен Libra, претставува уште еден чекор во трансформацијата на албанските поморски сили, од крајбрежна стража кон поцврсто воено присуство, поддржувајќи мисии на НАТО и ЕУ во Медитеранот.
На 18 март 2025 година, Албанија, Косово и Хрватска потпишаа и тристран одбранбен договор во Тирана, насочен кон зајакнување на воената соработка, развој на напредна воена технологија и подобрување на интероперабилноста преку заеднички обуки и операции.
Венгу рече дека договорот ја одразува заедничката определба да се спротивстават на хибридните закани, да се поддржи евроатлантската интеграција на Косово и да се одговара на безбедносните предизвици во регионот. Додека Србија го оцени како „провокација“ и поттик за „трка во вооружување“, Албанија и Хрватска возвратија дека не им е потребна ничија дозвола за вакви договори, потенцирајќи дека соработката е во согласност со целите на НАТО и ЕУ.
Нема сомнеж дека Албанија стратешки се позиционира како лидер во одбранбеното производство, дипломатијата и безбедноста во регионот. Но, останува да се види дали ќе успее да ги исполни потребите на брзо менливата и сложена геополитичка сцена, каде што и самите ЕУ и НАТО се соочуваат со сериозни предизвици.
Алис Тејлор
