До 2022 година, само 40% од децата на предучилишна возраст во Македонија се запишани во образовни програми. Споредете го ова со препорачаните 95% на Европската Унија и јасно се гледа разликата. Оваа ситуација е влошена од фактот дека 30,3% од нашите деца на возраст од 0-17 години живеат во сиромаштија, што сериозно го ограничува нивниот пристап до квалитетно образование и идни можности.
Основниот проблем лежи во финансиските бариери. Јавните предучилишни трошоци изнесуваат во просек 35 евра месечно, покривајќи само трошоци за храна. Приватните предучилишни трошоци можат да се движат од 150 до 500 евра месечно, што е товар премногу тежок за многу семејства. Овој финансиски притисок особено ги погодува руралните средини и семејствата со пониски приходи, поттикнувајќи циклус на образовна нееднаквост и социо-економска разлика.
И покрај стабилниот економски раст, Македонија сè уште се соочува со висока невработеност меѓу младите, што попречува одржлив економски развој и социјална кохезија. Разликите во запишувањето во предучилишните установи се очигледни. Само 0,3% од децата од најсиромашниот квинтал се запишани во предучилишно образование, во споредба со 55,9% од најбогатиот квинтал. Помалку од 5% од ромските деца и децата со посебни потреби учествуваат во предучилишните програми. Урбаните области имаат повеќе од шест пати поголеми стапки на запишување во предучилишните установи во споредба со руралните. Од 80 општини во Македонија, 15 немаат никакви предучилишни установи.
Напорите на претходната владата, како обезбедување бесплатни предучилишни услуги за деца на самохрани родители или старатели од март 2018 година, се за пофалба но недоволни. Трошоците за РДОГ во Македонија беа само 0,34% од БДП во 2020 година, значително помалку од просекот на ОЕЦД од 0,8%.
Македонија претходно експериментираше со УКТ програми насочени кон зголемување на запишувањето во средните училишта. Овие иницијативи успешно ги зголемија стапките на запишување кај економски загрозените групи, што ја нагласува можноста на финансиските стимули за поттикнување на образовното учество. Сепак, овие програми не успеаја да обезбедат редовно присуство, што ја нагласува потребата за поопфатен пристап кој комбинира финансиска поддршка со мерки за одржување на ангажманот.
Гледајќи надвор од нашите граници, гледаме успешни модели во Бразил и Мексико. Програмата Bolsa Escola во Бразил значително ги намали стапките на напуштање на училиштата, додека програмата Progresa во Мексико го зголеми запишувањето во училишта, особено кај девојчињата. Овие програми ни нудат една важна лекција. Додека финансиските стимули можат да ги доведат децата во училиштата, подобрувањето на квалитетот на образованието е од суштинско значење за да ги задржи таму и да им помогне да успеат.
За Македонија, имплементацијата на УКТ програмата преку рамката за Проблем-Ориентирана Итеративна Адаптација (PDIA) нуди ветувачко решение. PDIA пристапот се фокусира на идентификација на локалните проблеми, експериментирање со решенија и прилагодување врз основа на повратни информации во реално време. Овој метод осигурува дека УКТ програмата не е само технички издржана, туку и политички поддржана и организациски применлива.
Технички коректна: Предложената УКТ програма треба да ги усогласи финансиските стимули со специфични образовни и социо-економски исходи. Не е доволно само да се зголеми запишувањето. Мора да се осигуриме дека децата добиваат квалитетно образование кое ги подготвува за иднината. Ова вклучува подобрување на обуката на наставниците, модернизација на наставните планови и подобрување на училиштата.
Политички поддржана: Успехот на УКТ програмата зависи од широка поддршка од засегнатите страни. Владини агенции, образовни институции, невладини организации, меѓународни организации и локални лидери мора да соработуваат. Вклучувањето на медиумите е клучно за одржување на јавната поддршка, а адресирањето на загриженоста на меѓународни организации во однос на корупцијата може да обезбеди стабилност на програмата.
Организациски применлива: Јасни распределби на улогите и структурирани имплементациски стратегии се од суштинско значење. Создавањето на посебен фонд за УКТ, дополнет со меѓународни донации, може да обезбеди стабилни финансиски ресурси. Подобрувањето на меѓусекторската комуникација и користењето на локализирани стратегии за ангажирање исто така би придонеле да ја осигураат успешноста на програмата.
Време е да дејствуваме. Имплементацијата на УКТ програмата во Македонија може да го трансформира раното детско образование, осигурувајќи дека секое дете, без оглед на нивната социо-економска позадина, има пристап до квалитетно предучилишно образование. Ова не е само за образованието, ова е за прекинување на циклусот на сиромаштија и поставување на нашите деца на пат кон посветла иднина.
Со инвестирање во нашите најмлади граѓани, инвестираме во иднината на Македонија. Придобивките од раното детско образование се простираат далеку надвор од училницата, придонесувајќи за порамноправно и просперитетно општество. Да го направиме овој чекор заедно и да осигуриме дека секое дете во Македонија има можност да успее.
Стефан Вељановски
Авторот е доктор по економски науки
