Процесот на хармонизација на 140-те закони и регулативи потребни за дигиталните процеси создава значајни пречки. Недостатокот на синхронизирани статистики меѓу институционалните портали и националниот портал дополнително ги комплицира работите, одложувајќи го точното следење на користењето на е-услугите. Централната платформа за интероперабилност, основана во 2015 година, останува недоволно искористена, со помалку од 100 институции кои ефективно споделуваат информации. Националниот регистар на население, создаден во 2019 година за да служи како основа за дигиталните идентитети на граѓаните, бара поширока имплементација и зголемена јавна свест за да биде навистина ефективен.
За да се решат овие итни прашања, би било корисно Министерството за дигитална трансформација да формира посветен тим кој ќе ја води и надгледува дигиталната реформа преку интерактивно решавање на проблеми и адаптивно учење. Спроведувањето на сеопфатен преглед на 140-те закони и регулативи кои треба да се хармонизираат е критично. Приоритизирањето на првите 10 законодавни пречки и развојот, тестирањето и прилагодувањето на мали законодавни промени ќе ѝ помогне на владата да направи значајни чекори во подобрувањето на дигиталните процеси.
Естонија се нуди како добар пример за Македонија. Иницијативата e-Estonia, лансирана пред повеќе од две децении, се фокусираше на раната хармонизација на законодавството, овозможувајќи беспрекорни дигитални услуги низ владините институции. Естонија ги дигитализираше сите услуги, обезбедувајќи брз и лесен пристап, демонстрирајќи дека „компјутерот не може да биде поткупен“. Ваквата основна работа во законодавството и дигиталната инфраструктура е нешто што Македонија може и треба да го следи.
Во 2021 година, Естонија подаде рака за помош во ова трансформациско патување. Амбасадорката на Естонија, Кристи Карелсон, ја истакна посветеноста на Естонија да ѝ помогне на Македонија со политичка поддршка и со споделување на нивното широко искуство во дигитализацијата и е-управата. Естонија потпиша меморандум за трилатерален проект насочен кон промовирање на дигитализацијата, кој вклучуваше изградба на дигитално општество за подобрување на транспарентноста и воспоставување подобра комуникација меѓу граѓаните и владата. Естонските експерти ја посетија Македонија за да ја следат ситуацијата и да постават проектни активности, кои опфаќаа 18 месеци и вклучуваа промовирање на правната и институционалната рамка за дигитализација, обука на вработените во релевантните институции и поддршка за управување со дигиталните решенија. Резултатите од овие напори сè уште не се познати.
Она што е познато е дека ангажманот со е-услугите останува загрижувачки низок. И покрај тоа што има 100.000 регистрирани корисници, секој корисник просечно пристапува до само 0,5 услуги. Ова во голема мера се должи на недоволната промоција и ниската јавна свест. Дополнително, недостатокот на дигитални вештини меѓу населението го спречува користењето на достапните е-услуги.
Еден пилот проект за подобрување на споделувањето на податоци користејќи ја платформата за интероперабилност може да идентификува тесни грла и да овозможи итеративни подобрувања. Проширувањето на овие подобрувања за да вклучат повеќе институции ќе ја зголеми целокупната ефикасност на споделувањето на податоците. Целни кампањи за поттикнување на свеста во одредени општини можат да промовираат е-услуги и да ја оценат нивната влијателност. Повратните информации од овие кампањи можат да ги прецизираат пораките и стратегиите за достапност пред националното проширување. Имплементирањето на програми за дигитална писменост за различни демографски групи дополнително ќе го зголеми јавниот ангажман со е-услугите. Како што истакна амбасадорката Кристи Карелсон во 2021 година, создавањето доверба и надминувањето на сомнежите на луѓето во онлајн услугите е долг и сложен процес, но е клуч за успехот на дигитализацијата. Искуството на Естонија покажува дека најдобрите резултати во дигитализацијата се постигнуваат преку блиска соработка меѓу јавниот и приватниот сектор.
Сајбер-безбедноста претставува уште еден критичен предизвик. Недостатокот на квалификуван кадар и ниските плати за улогите во сајбер-безбедност ја слабее безбедносната рамка, претставувајќи ризик за интегритетот на дигиталната трансформација. Во одговор, САД и Обединетото Кралство беа инструментални во поддршката на сајбер-безбедносните иницијативи на Македонија. Во 2021 година, USAID поддржа пилот програма која ги идентификуваше приоритетните области за ангажман во сајбер-безбедност за заштита на дигиталните информации. Оваа иницијатива помогна да се воспостави Работна група за сајбер-безбедност на критичната инфраструктура, која вклучува клучни учесници од јавниот, приватниот и граѓанскиот сектор на Македонија, како и академијата. Групата разгледува националните потреби за сајбер-безбедност и ги информира владините политики и одлуки.
Дополнително, USAID соработува со Македонија за финализирање на правната рамка за Националната стратегија за сајбер-безбедност. Оваа соработка вклучува изработка на правни и политички рамки, решавање на предизвиците на критичната инфраструктура и обезбедување на иницијативи за градење капацитети. Британската амбасада во Скопје, преку Канцеларијата за надворешни работи, комонвелт и развој (FCDO), исто така придонесува со помагање во градењето на сајбер-безбедносниот кадар на земјата. Ова заедничко залагање има за цел да ја подобри домашната способност за напредок на регионалната стабилност и безбедност во сајбер-просторот.
Верувам дека имплементирањето на пилот проект за подобрување на сајбер-безбедноста во критични области како управувањето со идентитетот е клучно. Евалуацијата на ефективноста на пилотот, адресирањето на пропустите и подобрувањето на рамката за сајбер-безбедност врз основа на наодите ќе ја зајакнат целокупната безбедност на дигиталните услуги. Дополнително, формирањето на работна група за преглед и оптимизација на користењето на средствата од ЕУ за дигитални проекти може да обезбеди ефикасно користење на ресурсите. Редовните проценки и потребните прилагодувања за усогласување со рамките на ЕУ ќе го максимизираат влијанието на овие иницијативи.
Целта треба да биде да се удвои бројот на реализирани е-услуги во рок од две години, значително зголемувајќи го ангажманот со националниот портал за е-услуги и да се намали бројот на конфликтни закони од 140 на 70 во рок од 18 месеци за да се помогне во поедноставувањето на дигиталните процеси. Подобрувањето на резултатот на Македонија во е-владината рамка од 36% на над просекот на ЕУ27+ во рок од две години треба да биде уште една клучна цел. Зголемената јавна свест и дигитална писменост кои ќе доведат до поголем ангажман и задоволство на корисниците ќе бидат исто така критични показатели за успех.
Дигиталната трансформација на Македонија е клучен чекор кон усогласување со стандардите на ЕУ и поттикнување на економскиот раст. Фокусирањето на хармонизација на законодавството, подобрување на интероперабилноста, промовирање на е-услуги, подобрување на дигиталната писменост, зајакнување на сајбер-безбедноста и оптимизација на користењето на средствата од ЕУ може да доведе до значителен напредок во модернизацијата на јавната администрација. Време е за акција и потребни се координирани, одлучни дејствија за да се надминат постојните пречки и да се отклучи целосниот потенцијал на дигиталната трансформација. Патот напред е јасен, потребна ни е само волја да го следиме.
Стефан Вељановски
(Авторот е доктор по економски науки)
