Во последните денови и недели добивме неколку докази дека сеќавањето на Втората светска војна продолжува да биде предмет на противење и сериозни политички влогови во Бугарија.
Се отворија многу прашања. Дали фашизмот беше на власт во Бугарија? Која е карактеристиката на непартискиот режим во државата по 1934 година? Како да се оцени сојузот на земјата со Тројниот пакт и хитлеровата Германија? Каква е природата на владата на Богдан Филов? Како да се оцени антисемитската политика на државата? Кој помогна да преживеат повеќе од 48.000 бугарски Евреи од старите граници на кралството? Каква била улогата на бугарската држава во „кревањето“, собирањето во логори и предавањето на нацистите на 11.343 Евреи од Беломорието, Вардарска Македонија и Пирот, кои подоцна доживеале смрт во логорот Треблинка?
За споровите околу овие прашања очигледно се вклучени различни институционални и политички фактори. Некои стојат пред сцената, а други се наоѓаат зад неа. Ангажирани се и многу сили од синџирот на поранешните безбедносни служби за производство на историско знаење. Тие исфрлаат „општи мислења“ кои треба да се читаат како официјални и обврзувачки позиции. Овие позиции ги поддржуваат и подобните гости „од горе“ за мејнстрим медиумите. Тие себе си се нарекуваат „независни историчари“, но добиваат моќна поддршка од претседателството.
Во ваква ситуација, пред неколку дена, на средба со Михаел Бар-Зоар, претседателот Румен Радев уште еднаш го нарече откривањето на соучесништвото на бугарските власти во депортацијата на Евреите од „новите земји“ „недостојни обиди за промена на минатото“. На свеченоста во Рожен, сите кои не се согласуваа со неговата линија беа обвинети за „нихилизам и неплодност“.
Комунистичката меморија на војната и нејзините тишини
Станува збор за проблематичното посткомунистичко сеќавање за Втората светска војна и учеството на Бугарија во неа, кое постепено се градеше по почетокот на 90-те и особено од почетокот на новиот век. Комунистичката меморија за војната која преовладуваше со децении и беше задолжителна за општеството се смени. До промените кон крајот на 1989 година, комунистите од минатото беа претставени како единствени антифашисти во Бугарија, а истовремено се молчеше, на пример на тема како што е пактот Рибентроп-Молотов, за пасивноста на комунистичкото раководство помеѓу 23 август 1939 година и 22 јуни 1941 година, како и за присуството во ова време во Бугарија на широк антифашистички и антинацистички спектар вклучувајќи политичари од конзервативната десница, преку центарот, до левицата на социјалдемократите и земјоделците.
Обвинувањата на Комунистичката партија за поттикнување војна, насочени не кон Хитлер, туку кон англо-францускиот империјализам, исто така беа занемарени, како и фактот за релативно слабото партизанско движење за време на годините на војната.
Заради режимот, темата за неможноста да се урне власта во земјата и на крајот на август и почетокот на септември 1944 година, беше непозната.
Посткомунистичкото историско нишало и тишината
Донесувајќи го сето ова во прв план од раните 1990-ти, посткомунистичкото сеќавање на Втората светска војна и улогата на Бугарија во неа го замавна нишалото далеку надесно. Практично дури дојде и до поистоветување со пронацистичката влада на премиерот проф. Богдан Филов и со сојузот на Бугарија со Тројниот пакт од 1 март 1941 година.
Работите стигнаа до таму што во една историска емисија на БНТ не кој било, туку копретседателот на мешовитата бугарско-македонска интердисциплинарна комисија за историски и образовни прашања, без никакво двоумење, од висока позиција зборуваше за тогашниот антинацистички и антифашистички политички спектар во Бугарија. А активноста на оваа разновидна политичка палета, не треба да заборавиме, е поврзана со такви бранители на тарновскиот устав, демократијата, правната држава и хуманизмот како политичарите Атанас Буров, Петко Стаинов, Григор Василев, Никола Мушанов, Димитар Гичев, Вергил Димов, д-р Г. М. Димитров, Никола Петков.
Залудно ќе барате што било за нивното писмо до царот од 21 февруари 1941 година, со кое се спротивставуваат на сојузот со Третиот Рајх и војната. Од друга страна, Ангел Димитров сугерира дека денешната европска и евроатлантска Бугарија треба да се идентификува со ставот на премиерот на пронацистичката влада Б.Филов и сојузот со Хитлер.
Зошто дојде до оваа точка европска Бугарија да се идентификува со пронацистичката политика?
Ова се појави како одговор на комунистичкиот тоталитаризам и на фалсификатите на историографското нишало кое непристојно замавнуваше надесно, како што веќе беше споменато, во 1990-те. Но, од 2001 година и влегувањето на Симеон Саксобурготски во бугарската политика (не без џагорот на круговите од покојната државна безбедност на Живков, која одамна помина на великобугарските позиции) и тројната коалиција на БСП-НДСВ- ДПС во 2005 година, конечно создаде институционална средина, мрежа и атмосфера за постоење на оваа посткомунистичка меморија.
Форматите на телевизиската историја од тоа време дополнително ја зацврстуваа оваа слика во главите на публиката. Веќе извесно време, секоја сабота наутро, на БНТ се емитува примитивен и површен антикомунистички дискурс како да е 1992 година, а односот кон оние кои ја доведоа земјата до соединувањето со хитлерова Германија е извинувачко, па дури и пофално. Да, тие учествуваа во „кревањето“ на Евреите и предавањето на нацистите за да бидат убиени, но тие беа „големи дипломати“.
Зацврстувањето во текот на изминатите десетина години
Споменатата добро исчешлана слика на царска Бугарија за време на Втората светска војна не е случајно претворена во „општо мислење“ на историчарите.
Примитивната антибугарска кампања против македонскиот премиер Никола Груевски околу филмот „Трето полувреме“ и првичната верзија на приказната за депортацијата во споменикот на Холокаустот во Скопје (по 2018 година изложбата претрпе сериозни промени), дополнително ги турна сите политички сили кај нас да ја зацврстат позицијата излеана во декларацијата на Собранието од 8 март 2013 година посветена на настаните од март 1943 година.
Подоцнежното влегување на Обединетите патриоти во владината коалиција со ГЕРБ во 2017 година го направи бугарското сеќавање за минатото уште понационалистичко и антиевропско.
Во моментов, ова собирање на екстремниот национализам од времето на авторитарниот непартиски режим од втората половина на 30-те години од минатиот век и годините на Втората светска војна, реториката на Сталин против „космополитите без корени“, национал-комунизмот на Живков од годините на „Процесот на ренесансата“ и „Големата екскурзија“ (кампањата против „отпадниците и предавниците“), измислените конзервативци кои војуваат против „либералната хистерија“, „родот“, Истанбулската конвенција и „светскиот заговор“ го наоѓа својот апологет во кампањата на претседателот Румен Радев против „нихилистите и безродниците“.
Од востанието во Драма до Евреите – товарот на посткомунистичката меморија
Додека комунистичката меморија имаше свои премногу чувствителни слаби точки, околу кои се чувствуваше незгодно и претпочиташе да молчи, ситуацијата беше слична со посткомунистичката. Тука слабите точки беа јасно дефинирани околу соединувањето на Бугарија со Третиот Рајх; објавата на војна меѓу Велика Британија и САД во декември 1941 година; бруталното задушување на бугарските власти на востанието во Драма во септември 1941 година; растечкото незадоволство во Вардарска Македонија, за разлика од Првата светска војна; суровите мерки на моќ против отпорот кој ја надминува разумната одбрана; соучесништвото на бугарската војска, полиција и власти во „кревањето“, депортирањето и предавањето на Евреите од „новите земји“ на нацистите.
Историчарите и дел од јавноста кои ги поставуваат овие прашања се прогласени за „нихилисти и безродници“ и се нападнати од нивните колеги со „општи мислења“ зад кои стои претседателот и кои се признати како вистинити само во Бугарија.
Продукт на таквото размислување деновиве се и нервозните реакции на мојот материјал за убиените младинци без судење и казна во македонското село Ваташа на 16 јуни 1943 година.
Аргументите отидоа дотаму што бидејќи се работеше за „комунисти“, „јатаци“ и „партизани“, тука не треба да се важни судските постапки. Се испостави дека дури и еден Б. Филов видел проблем во инцидентот од 16 јуни 1943 година, но денешните бранители на царска Бугарија и нејзината влада – не.
А дали зборуваме за младината на Ваташа или за јастребите, нема друга позиција за оценување освен уставот, законите, процедурите и хуманоста. Сепак, тие умреа прерано и ниту едните ни другите не се виновни за подоцнежните Белене, Идризово, Голи Оток, за Струмичката петорка на 13 август 1951 година, за привилегиите на „активни борци против фашизмот и капитализмот“ (ABPFK), за задушувањето на Унгарското востание во 1956 година, за Прашката пролет во 1968 година или т.н. „Процес на преродба“.
Тие не се ни виновни што Живков или Титовиот комунизам ги злоупотреби Јастребино или Ваташа. Убиството на малолетници без судење и казна е убиство и кривично дело. Гневните реакции се уште еден доказ дека не само што целиот антифашизам не е нужно демократски, туку истото важи и за антикомунизмот.
Антиевропскиот патриотизам на дело
Претседателот Р. Радев, исто така, неодамна почна силно да гравитира кон ревизионистичката и негаторска посткомунистичка меморија што беше дискутирана погоре. Сè почесто јавно го артикулира она што му го кажале неговите советници. Успеаја да го убедат дека е можно да се води битка во која бугарското соучесништво во депортирањето на Евреите од Беломорието, Вардарска Македонија и Пирот може и покрај фактите успешно да се скрие под тепих.
Освен тоа, преживувањето на речиси 50.000 Евреи од старите граници на Кралството не треба да се поврзува со дејствата на Ќустендилската група (народен претставник Петар Михалев, адвокат Иван Момчилов, трговец Асен Свичмезов, учител Владимир Куртев), заменик-претседателот на парламентот Димитар Пешев и пратениците од мнозинството кои го потпишаа неговото писмо, со митрополитот Стефан и митрополитот Кирил, и да го прикажат како намерна и осмислена државна политика од самиот почеток, на чело со царот Борис III. И тоа и покрај неговите потписи според антисемитското законодавство во земјата, неговите реакции и во март и во мај 1943 година во последен момент, под притисок на фактори, кои се надвор од монархиската функција.
Но, сепак, внимателно оркестрирана, не без помош на професионални историчари, оваа улога што му се припишува беше отелотворена во овогодинешните комеморации за 80-годишнината од „спасувањето на бугарските Евреи“. Тие ги собраа Радев и Саксобурготски Готски во симболичен идеолошки склоп. Средбата можеби воопшто не е случајна, бидејќи и досега ги собираше нивното „посебно“ мислење за Путин и неговата политика.
Има ли надеж?
Сепак, постои еден факт што дава надеж. Додека потписот за преземање одговорност за соучесништвото во депортацијата добива на интензитет во споредба со пред 10 години, „општите мислења“ дефинитивно не ги собираат очекуваните импресивни следбеници меѓу професионалните историчари. Голем дел од нив очигледно се плашат да одат кај историчарите кои инсистираат на достоинствен и зрел европски пристап и перспектива кога се разговара и за опстанокот на Евреите во „старите земји“ и за депортацијата од тогашните бугарски власти. Очигледно се плашат да не бидат обвинети од највисоко место за „нихилизам и непатриотизам“.
Но, оваа маса историчари дефинитивно се чувствува непријатно да падне во друштво со „патриоти“, непочитувајќи ги впечатливите факти, дури и ако овие го уживаат благословот на претседателството и повеќето медиуми, следејќи ги „поддршките“ што доаѓаат однадвор, уште од времето на службените кабинети.
Стефан Дечев, бугарски историчар
