Претседателот на Украина, Володимир Зеленски, во вторникот изјави пред новинарите дека е подготвен да ги повлече украинските трупи од делови на источниот регион Доњецк што сè уште се под контрола на Киев и да ги претвори во демилитаризирана зона како дел од можен мировен договор со Москва.
Оваа понуда е најблиску што Зеленски досега се приближил до директно соочување со тешките територијални прашања во Доњецк, кои повеќепати ги уриваа мировните разговори, и сигнализира подготвеност за компромис по неколкунеделни преговори посредувани од Соединетите Американски Држави.
Но предлогот истовремено укажува и на длабоките разлики што сè уште постојат меѓу Украина и Русија. Понудата на Зеленски за демилитаризирана зона доаѓа со услов: Русија ќе мора да ги повлече своите сили од еквивалентен појас територија во Доњецк. Засега Кремљ не покажал никаква подготвеност да прифати нешто помалку од целосна контрола врз регионот.
Предлогот е дел од ревидираниот мировен план од 20 точки, изработен од Украина и Соединетите Американски Држави во изминатите неколку недели, кој Зеленски го презентираше пред новинарите во Киев во вторникот. Планот опфаќа широк спектар прашања, од можни територијални решенија до безбедносните гаранции што ги бара Киев за да се спречи идна руска агресија, како и планови за обнова на земјата разурната од војната.
Зеленски го прикажа планот како најдобар обид на Украина да ѝ се стави крај на војната и рече дека сега е на Русија да одлучи како ќе одговори. Тој наведе дека новиот нацрт им се доставува на Русите преку Соединетите Американски Држави и дека Киев очекува одговор до среда навечер.
Украинскиот лидер изјави дека различните точки од планот „во голема мера ја одразуваат заедничката украинско-американска позиција“. Сепак, Киев и Вашингтон не постигнале договор за две клучни точки: судбината на украинската територија во Доњецк под контрола на Киев и контролата врз големата нуклеарна централа што моментално е под руска окупација. Во однос на второто прашање, Киев понудил централата заеднички да ја управува со Соединетите Американски Држави како форма на компромис.
И покрај тоа, предложените отстапки од страна на Киев, дури и ако бидат целосно прифатени од Соединетите Американски Држави, најверојатно ќе бидат одбиени од Москва. Кремљ инсистира дека неговата главна цел е целосно воено преземање на Доњецк — без разлика дали тоа ќе се постигне на бојното поле или на преговарачката маса — и ја отфрли секоја можност за враќање на нуклеарната централа под украинска контрола. Висок функционер на Кремљ за време на викендот ги намали надежите за напредок, оценувајќи ги последните американско-украински мировни разговори како „прилично неконструктивни“.
Зеленски изрази внимателен оптимизам дека Москва нема отворено да го отфрли новиот предлог од страв да не го налути претседателот Доналд Трамп. Доколку тоа се случи, додаде тој, Кремљ треба да се соочи со сериозни последици.
„Тие не можат да му кажат на претседателот Трамп: ‘Видете, ние сме против мирно решение’“, изјави тој. „Односно, ако се обидат да блокираат сè, тогаш претседателот Трамп ќе мора силно да нè вооружи, а притоа да ги воведе и сите можни санкции против нив.“
„Значително се доближивме до финализирање на документите“, рече тој во врска со можниот мировен договор.
Додека зборуваше во вторникот, украинскиот лидер читаше од куп документи во кои е изложен предлогот, заедно со посебни анекси за безбедносните гаранции и за повоената обнова на Украина. Неколку реченици во предлогот беа означени со црвено, што, според Зеленски, ги означувало најконтроверзните точки.
Главната точка на спор — контролата врз регионот Доњецк — во последните месеци беше предмет на повеќе предлози. Русија прво понуди размена на територии што ги зазела на други места во Украина, во замена за делот од Доњецк што сè уште не го освоила. Украина ја одби понудата, тврдејќи дека не може да отстапи територија што не е окупирана.
Еден мировен предлог изработен од Русија и Соединетите Американски Држави минатиот месец повика украинските сили да се повлечат од областите на Доњецк што моментално ги држат и тие да се претворат во неутрална демилитаризирана зона.
Новиот нацрт мировен план што го презентираше Зеленски наведува дека Украина е подготвена да ја надгради идејата за демилитаризирана зона, проширувајќи ја така што таа би ги опфатила не само областите од кои би се повлекле украинските сили, туку и руските контролирани подрачја, од кои Москва би ги повлекла своите трупи.
Зеленски нагласи дека секое украинско повлекување мора да биде проследено со реципрочно повлекување од страна на Русија, иако точната големина на предложената зона засега останува нејасна. Во Доњецк, рече тој, демилитаризираната зона би можела да ги опфати Краматорск и Славјанск, два града под украинска контрола што ја формираат последната главна одбранбена линија на Киев во источниот регион. Двете страни во рамките на демилитаризираната област би ги раздвојувала тампон-зона администрирана од меѓународни сили.
Територијата е можеби најтешкото прашање во мировниот договор, бидејќи допира до повеќе сложени фактори. Воено гледано, Украина не може да си дозволи да се откаже од силно утврдени делови од Доњецк што би можеле да послужат како појдовна точка за понатамошни руски напади. Постојат и хуманитарни грижи поврзани со преселување на населението. Дополнително, отстапувањето контрола врз делови од украинската територија би можело сериозно да го наруши националниот морал.
Од сите овие причини, Зеленски изјави дека воспоставувањето демилитаризирана зона ќе мора да биде одобрено од граѓаните на Украина преку референдум. Во предложениот план исто така се наведува дека Украина ќе одржи избори што е можно побрзо по потпишувањето мировен договор. Петгодишниот претседателски мандат на Зеленски формално истече во мај минатата година, но беше продолжен согласно со правилата на вонредната состојба воведена по руската инвазија во 2022 година.
Зеленски ги опиша потенцијалните демилитаризирани области како „слободна економска зона“. Иако економските можности на териториите разурнати од војната остануваат нејасни, ваквата формулација можеби има за цел да му се допадне на бизнис-ориентираниот начин на размислување на Трамп и на американските компании привлечени од украинските минерални богатства во близина на фронтот.
Украинскиот лидер изјави дека слободна економска зона би можела да се воспостави и околу нуклеарната централа под руска окупација, лоцирана близу линијата на фронтот во јужниот регион Запорожје. Централата не работи од 2022 година, но како најголема нуклеарна централа во Европа, со капацитет до шест гигавати електрична енергија, нејзиниот економски потенцијал е огромен.
Зеленски рече дека Соединетите Американски Држави предложиле Вашингтон, Киев и Москва заеднички да ја делат контролата и профитот од централата. Но додаде дека Киев не може да прифати трговија со енергија со Москва. Според новиот предлог, централата би работела како заедничко претпријатие меѓу Киев и Вашингтон — понуда што Москва најверојатно ќе ја одбие.
Други делови од планот подиректно се однесуваат на американските економски интереси во рамките на напорите за обнова на Украина. Планот предвидува формирање нов инвестициски фонд за финансирање на обновата, со учество на американски компании во проекти во земјата, вклучително и во енергетскиот сектор. Фондот би се финансирал од јавни и приватни инвеститори, при што Зеленски наведе дека Соединетите Американски Држави би можеле да придонесат со 100 милијарди долари, а Европа со сличен износ. Засега не е јасно од каде би доаѓале средствата и дали европските земји се согласиле со планот. Крајната цел е да се соберат до 800 милијарди долари за обновата на Украина.
Други точки од предлогот се однесуваат на безбедносните гаранции што ги бара Украина. Тие би вклучувале задржување на украинската армија на мирновременска бројност од 800.000 војници, со финансирање од западните партнери; членство во Европската Унија; европска воена поддршка; и билатерални безбедносни гаранции од Соединетите Американски Држави.
Зеленски рече дека европската воена поддршка би доаѓала од таканаречената Коалиција на спремните, група од околу 30 земји што се обврзале да ја зајакнат повоената безбедност на Украина преку придонес во одбраната во воздух, на копно и на море. Тоа би можело да вклучува и распоредување европски сили во Украина — нешто што за Кремљ е целосно неприфатливо.
