Проблемот е што овој дефицит мора да се покрие, делумно преку странски директни инвестиции (СДИ), а делумно преку ново задолжување. Во исто време, приливот на странски инвестиции во меѓувреме е речиси преполовен, бидејќи врз основа на ова, во земјата влегле 2,2 милијарди евра во првите пет месеци од 2024 година, а само 1,2 милијарди евра оваа година. Покрај тоа, странските инвеститори повлекуваат пари, што дополнително го продлабочува дефицитот на тековната сметка на државата.
За прв пат, странците изнесуваат повеќе пари од Србија отколку што инвестираат во неа
Како што забележа Дејан Ќирковиќ на Линкдин, оваа година, за прв пат, странските инвеститори изнеле повеќе пари од Србија преку исплата на дивиденди и камати отколку што внеле во земјата во форма на акционерски капитал и кредити. Поточно, од почетокот на јануари до крајот на мај 2024 година, во Србија се инвестирани 1,1 милијарда евра во форма на странски директни инвестиции во форма на акционерски капитал, а уште 481 милион евра преку долг. Во исто време, тие си исплатиле 652 милиони за дивиденди и 122 милиони за камати, што претставува позитивен нето приход од 831 милион евра.
Поради растечкиот минус на тековната сметка на платниот биланс, динарот би требало да ослабне. За да остане стабилен и преценет и покрај неповолните трендови, Народната банка на Србија мора да интервенира, па во првите пет месеци од оваа година девизните резерви значително се намалиле, за дури 1,9 милијарди евра.
Оваа година, во истиот период, странските инвеститори внеле во Србија 648 милиони во форма на акционерски капитал, а уште 31 милион преку нови кредити, додека исплатиле 877 милиони дивиденди и 153 милиони камати. Со други зборови, тие извлекле 351 милион евра повеќе отколку што внеле во Србија. За споредба, во сите претходни години нето-приливот на средства од СДИ бил позитивен, па во 2019 година тој плус бил 1,4 милијарди, дури во годината на пандемијата се зголемил на 1,7 милијарди, а во 2021 година на рекордни две милијарди евра. Сепак, оттогаш позитивното салдо континуирано се намалува, а во 2022 година падна на 1,5 милијарди, следната година на 1,2 милијарди, а минатата година на само 600 милиони.
Досега, нето салдото врз основа на СДИ е позитивно, а оваа година, барем до крајот на мај, е нето негативно, што значи дека сопствениците на странски компании повеќе не инвестираат, туку практично повлекуваат пари од Србија. Ова не е изненадување, бидејќи економистите долго време укажуваат на такво сценарио, а Фискалниот совет со години предупредува дека досегашниот модел на економски раст, кој сегашната влада го базираше на директни странски инвестиции и големи инфраструктурни проекти, кои се финансираат од буџетот, односно ново задолжување, е исцрпен.
Што ќе се случи со девизниот курс?
Дополнителен проблем е што падот на приливот на СДИ и нето одливот на пари имаат голем потенцијал да го забават економскиот раст на Србија. Тоа, всушност, веќе се случи. Во најновиот извештај, Европската комисија забележува дека економскиот раст во сите земји од Западен Балкан помеѓу последниот квартал од минатата година и првиот квартал од оваа година значително се забавил, во просек, од 3,3 на 2,3 отсто, при што најголемо забавување на растот на производството се случило во Србија, од 3,3 на два отсто.
Покрај тоа, ЕК наведува дека приливот на странски инвестиции се намалил во повеќето земји, особено во Македонија и Србија. Во извештајот се истакнува и дека во некои земји девизните резерви се намалиле, а стапката на инфлација се зголемила. Затоа, целиот регион страда од слични проблеми, што ги негира тврдењата на официјалните лица дека „блокаторите“ се виновни за сите економски проблеми во Србија.
Падот на странските инвестиции во Србија има посебна тежина. Минатата година, според податоците на АПР, нето добивката на сите компании во Србија изнесувала 7,4 милијарди евра, а во билансот на плаќања може да се види дека таа година добивката на компаниите во странска сопственост изнесувала 4,1 милијарди евра (од таа сума, странците реинвестирале 1,5 милијарди, додека 2,6 милијарди биле исплатени како дивиденди). Ова, пак, значи дека странските компании генерираат 55, а домашните компании само 45 проценти од вкупната нето добивка во Србија. Со други зборови, профитабилноста на домашните компании опаѓа, додека онаа на странските компании се зголемува.
Сегашната влада се фали со рекордни девизни резерви, а во претходните пет години тие биле доволни за покривање на вредноста на увозот за 6,3 месеци, додека во последните пет години од мандатот на претходната влада, овие резерви биле доволни за покривање на просечните трошоци за увоз за осум месеци.
Пред три години, вкупната нето добивка на економијата изнесувала 7,4 милијарди евра, при што компаниите во странска сопственост генерирале 2,7 милијарди или 36,5 отсто од нето добивката. Сличен баланс на моќ имало и во 2023 година, кога странските компании постигнале 36 отсто од вкупната добивка на српската економија. Во таа година, вкупната нето добивка изнесувала 8,3 милијарди – три на странските компании, а домашните 5,3 милијарди евра. Сепак, сè се смени минатата година, во која странските компании ја зголемиле својата добивка од три на 4,1 милијарди, додека добивката на домашните компании драстично паднала од 5,3 на 3,3 милијарди евра.
Конечно, имајќи предвид дека до крајот на мај 2025 година, обврската во финансиската сметка на билансот на плаќања се зголемила за 2,1 милијарди евра, додека приливот на странски директни инвестиции бил само 1,2 милијарди, последицата е зголемување на јавниот долг за околу 900 милиони евра.
Минусот на тековната сметка на платниот биланс има уште една негативна последица, која се сведува на фактот дека домашните економски актери бараат евра и долари повеќе отколку што странските актери бараат динари. Со други зборови, ова значи дека вредноста на динарот во однос на еврото треба да падне или, како што велат економистите, дека динарот депресира, а еврото апресира. Сепак, нашата гордост е стабилниот динар, кој во сегашните услови им одговара на увозниците, а им штети на извозниците. Исто така, им одговара и на инвеститорите, особено во ситуација кога тие го зголемуваат својот профит, па со помалку динари можат да купат повеќе евра отколку што би можеле ако девизниот курс се прилагоди нагоре. Конечно, тоа одговара и на државата која, преку преценетиот динар, покажува помал јавен долг изразен во евра.
Од сите земји од Западен Балкан, економскиот раст во првиот квартал од 2025 година најмногу забавил во Србија, од 3,3 на два отсто. Покрај тоа, во некои земји, вклучувајќи ја и Србија, девизните резерви и приливот на странски инвестиции се намалиле, наведува Европската комисија во најновиот извештај.
Во ситуација на континуиран и растечки дефицит на тековната сметка, стабилниот, но преценет девизен курс на динарот беше овозможен од масовните приливи на странски директни инвестиции, кои веќе ги нема, но и од значителните дознаки од странство. Сепак, тие исто така опаѓаат, бидејќи приливот по оваа основа во првите пет месеци од оваа година, во споредба со истиот период минатата година, се намалил за околу 15 отсто, од 1,5 на 1,3 милијарди евра. Затоа, за да остане стабилен и преценет динарот и покрај новите, неповолни трендови, Народната банка мора да интервенира на девизниот пазар за да ја зголеми и побарувачката за динари и понудата на евра. Резултатот е дека од декември 2024 до мај 2025 година, девизните резерви значително се намалиле за 1,9 милијарди, од 29,3 на 27,4 милијарди евра, и останаа на тоа ниво во јуни. Исто така, вреди да се спомене дека без приливот на СДИ, тие би паднале за околу три милијарди евра, што би било многу опасно.
Вистината за „никогаш поголем БДП и никогаш повисоки девизни резерви“
Мала компаративна анализа на надворешната позиција на Србија врз основа на два индикатори, имено покриеноста на увозот на стоки и услуги со девизни резерви и учеството на девизните резерви во БДП, не е лоша. Првиот покажува колку месеци увоз (стоки и услуги) земјата може да финансира од девизните резерви, без дополнителен прилив на девизи од извоз, странски инвестиции или кредити. Овој индикатор, исто така, укажува на стабилноста на валутата – поголемата покриеност значи помал ризик од валутни шокови и сигурност на инвестициите бидејќи им сигнализира на инвеститорите дека земјата може да ја издржи кризата доколку има пад на извозот или странските инвестиции.
Според критериумите на Меѓународниот монетарен фонд, минимумот е девизните резерви да можат да ја покријат вредноста на кварталниот увоз, а Србија го исполнува тоа, бидејќи во мај 2025 година, девизните резерви изнесувале 27,4 милијарди евра, шест и пол пати повисоки од вредноста на увезените стоки и услуги (4,2 милијарди евра). Сепак, трендот на намалување на овој индикатор е забележлив, бидејќи во првите три месеци од оваа година девизните резерви беа во можност да покријат 6,9 месеци, а минатата година 7,3 месеци увоз.
1,7 милијарди евра бил дефицитот на тековната сметка на државата од почетокот на годината до крајот на мај и за речиси една милијарда евра го надминал минусот од 738 милиони евра, колку што бил во првите пет месеци од 2024 година.
Индикативно е и тоа што во последните пет години, од почетокот на 2021 година па наваму, девизните резерви можеле да ја покријат вредноста на увозот во просек 6,3 месеци. Од друга страна, во последните пет години од мандатот на поранешната влада, од почетокот на 2008 година до крајот на 2012 година, девизните резерви можеле да го покријат увозот осум месеци, а највисоката, рекордна покриеност од дури 9,7 месеци била постигната во 2009 година.
Друг важен индикатор за надворешната позиција е учеството на девизните резерви во БДП. И тоа покажува финансиска стабилност, бидејќи поголемо учество значи поголема способност за одговор на кризи, надворешни шокови и зачувување на стабилноста на валутата. Во претходните пет години, од 2021 до првиот квартал од 2025 година, учеството на девизните резерви во БДП се зголемило од 29,4 на 34,1 отсто, додека минатата година изнесувало 35,6 отсто. Во просек, во последните пет години, тоа изнесувало 32,5 проценти и е само малку повисоко од 30-те проценти колку што било во времето на поранешната влада, од 2008 до 2012 година, додека една година пред промената на владата, во 2011 година, таа стапка на покриеност била 32,7 отсто, на приближно исто ниво како и денес.
Овие податоци се воедно и најдобро побивање на тврдењата на сегашната влада дека во нивно време Србија имала „никогаш поголем БДП и никогаш поголеми девизни резерви“, и дека „претходната влада ја довела земјата на работ на банкрот“
Според стариот српски рецепт, и надворешните и внатрешните дефицити се финансираат од растот на јавниот долг.
Паралелно со надворешниот, мора да се финансира и внатрешниот дефицит, како и обично кога станува збор за српските околности, преку растот на јавниот долг. Според консолидираниот биланс на државата во првите пет месеци од оваа година во споредба со истиот период минатата година, јавните приходи номинално се зголемиле за 5,5 отсто, но во реалност за само 1,3 отсто, бидејќи во меѓувреме инфлацијата била околу 4,4 отсто. Во исто време, приходите од персоналниот данок на доход се зголемиле за 5 отсто, а данокот на доход за 6,4 отсто, делумно веројатно поради почетокот на исплатата на заостанатите плати на универзитетските професори, бидејќи во мај, многу факултети започнаа со асинхрона и онлајн настава.
Спротивно на тоа, приходите од корпоративен данок се зголемиле номинално за само 0,3 отсто, но во реалност се намалиле за 3,9 отсто. Покрај тоа, забележливо е дека потрошувачката на населението успорува, па приходите од ДДВ се намалиле за 1,4 отсто, а од акцизи за 2,5 отсто.
За разлика од приходите, јавните расходи растеле многу побрзо во набљудуваниот период и номинално се зголемиле за 9,2 отсто, а реално за 4,7 отсто. Во исто време, растот на расходите до крајот на април бил значително побавен, бидејќи реално тие биле за 2,2 отсто повисоки отколку во истиот период во 2024 година, пред одеднаш да експлодираат во мај. Во исто време, расходите за вработените номинално се зголемиле за 8,6 отсто, а реално за 4,1 отсто, што веројатно е последица на споменатиот почеток на исплата на заостанатите плати на дел од универзитетските професори, кои почнаа да добиваат надоместоци за настава.
Во првата половина од оваа година, дури и најважните инфраструктурни проекти за владата, кои се притиснати од роковите, слабо напредуваа, па затоа биле потрошени 31,1 отсто од парите планирани за подготовките за Експо 2027, 7,8 отсто за железницата од Земун Поле до Експо, а само 0,2 отсто за Националниот стадион.
Субвенциите и социјалните трансфери се зголемиле за седум отсто во реални услови, при што надоместоците за боледување се зголемиле најмногу, за дури 11,5 отсто во реални услови, по што следуваат средствата за пензии (9,4 отсто) и трансферите за домаќинства (8,2 отсто). Од друга страна, средствата за социјална помош се намалиле за 3,2 отсто во реални услови, но каматните плаќања се намалиле на рекордно ниво, номинално паѓајќи за 15,3 отсто, а во реални услови за 18,8 отсто.
Наспроти тоа, капиталните расходи се зголемиле најмногу, од 176 на 212 милијарди динари, односно номинално за 20,6 отсто, а во реални услови за 15,6 отсто. Клучот за ова беше април, бидејќи тој месец капиталните расходи се зголемиле за околу 65 милијарди, од мартовските 26,3 на 89,2 милијарди, само за повторно да паднат на 30,6 милијарди динари веќе во мај.
Ова значително зголемување на капиталните расходи во април, како што веќе пишуваше Радар, само делумно е насочено кон инфраструктурни проекти, бидејќи поголемиот дел од тие пари отишле за други намени. Покрај речиси 50 милијарди динари, што беше априлската рата за купување на француските борбени авиони „рафал“, владата на Србија потрошила уште пет милијарди за набавка на авионот „фалкон“, кој најчесто го користи претседателот Александар Вучиќ.
За Националниот стадион од почетокот на годината, од буџетот се издвоени само четвртина милион евра
На авионите, значи, не се штедело. На други, клучни инфраструктурни проекти за владата, очигледно, се штедело. За 19-те најважни инфраструктурни проекти, за чие финансирање биле планирани речиси две милијарди евра или 232 милијарди динари во буџетот во 2025 година, во првата половина од годината, до крајот на јуни, биле исплатени само 83 милијарди динари, или нешто повеќе од една третина (35,6 отсто) од буџетските пари.
Анализата на извршувањето на буџетот за периодот јануари-јуни 2025 година укажува на истиот заклучок, во кој се издвоени шест инфраструктурни проекти од значење за државата, за кои досега се реализирани само 23 отсто, односно 25,2 милијарди од вкупно буџетираните 109,4 милијарди динари. Напротив, за четири инфраструктурни проекти кои биле конкретно издвоени во првата половина од минатата година, 60 отсто, или 34 милијарди динари, веќе биле реализирани од вкупно предвидените 57,1 милијарди. Релативно кажано, пред една година односот на реализирани и буџетирани средства (60 отсто) бил речиси три пати поголем од оваа година (23 отсто).
Забележливо е, исто така, дека во првата половина од оваа година, реализацијата дури и на најважните инфраструктурни проекти, кои се притиснати од роковите, е релативно ниска. Поточно, за Експо 2027 се реализирани 31,1 отсто, а за железницата од Земун Поле до Експо 7,8 отсто. Можеби овие податоци кријат дел од причините зошто Душан Боровчанин минатата недела поднесе оставка од функцијата директор на Експо 2027.
Иако претседателот јавно во неколку наврати се пожали дека работите на Националниот стадион доцнат неколку месеци и дека овој застој ќе мора да се надомести во текот на летото, од почетокот на годината од буџетот се издвоени само околу 30 милиони динари за овие работи, нешто повеќе од четвртина милион евра или само 0,2 отсто од вкупните буџетски средства за оваа година. А во претходните две години, од буџетот за стадионот се исплатени 43 милијарди динари или речиси 366 милиони евра, 218,3 милиони минатата година и 147,5 милиони претходната година, иако Александар Вучиќ го постави камен-темелникот дури на 2 мај 2024 година.
Од почетокот на оваа година за финансирање на изградбата на Националниот стадион од буџетот се исплатени само нешто повеќе од четврт милион евра, додека во 2023 година, пред Вучиќ да го постави камен-темелникот во мај 2024 година, стадионот веќе „проголтал“ 147,5 милиони евра.
Севкупно, дефицитот на консолидираното салдо достигнал 57 милијарди динари на крајот на мај. Иако е апсолутно далеку помалку од планираното за целата година, минусот е дури 30 пати поголем отколку во првите пет месеци од 2024 година, кога бил само 1,9 милијарди динари. Затоа, прашањето е дали оваа влада ќе успее да остане во рамките на планираниот дефицит од околу 300 милијарди динари, бидејќи се очекува дека масовните исплати за Експо 2027 и Националниот стадион ќе започнат во вториот дел од годината. А се очекува и исплатата на втората рата за француските воени авиони за оваа година.
Можеби ова е дел од објаснувањето за октомвриското зголемување на минималната плата на 500 евра, заради дополнително полнење на буџетот на сметка на работодавците. Зголемувањето на минималната плата, всушност, ќе влијае на растот на просечната нето плата, а со тоа и на дополнителните обврски на работодавачите за даноци и придонеси. Владата очигледно не сметала дека ова може да отвори простор за експанзија на сивата економија, пад на вработеноста и профитот, а со тоа и пад на приходите од данокот на добивка на претпријатија.
Се чини дека владата намирисала сиви денови и не е ни чудо што, како што објави Блумберг, таа е единствената земја во Источна Европа што ги повлече сите свои златни резерви од странство, од Швајцарија, Америка и Обединетото Кралство, во вредност од шест милијарди долари. Да, за секој случај, им биде при рака.
