Со години, Албанците претпочитаа да ги чуваат своите пари под своите душеци, покрај автоматска пушка АК-47, како што вели националната шега, отколку во банките. Но, ако Рама успее во својата намера, Албанија би можела да стане првата економија без готовина во светот.
Причината за овој план лежи првенствено во фактот дека огромен број трансакции во моментов се одвиваат „на црно“. Елиминирањето на готовината „е апсолутен приоритет за земјите со висока стапка на неформална економија и дестабилизирачки количини на нелегални пари во финансискиот систем“, вели Селами Џепа, професор по економија на Универзитетот во Тирана.
Проблемот е што ниту банкарскиот систем ниту општеството можеби не се подготвени за овој чекор.
Повеќето Албанци претпочитаат да ги чуваат своите заштеди надвор од банкарскиот систем, да ги кријат своите пари и да плаќаат во готово секогаш кога е можно.
Дури и туристичките водичи за Албанија честопати го вклучуваат советот „готовината е закон“. Додека повеќето синџири на супермаркети и поголеми ресторани прифаќаат картички, кафулињата, салоните за убавина, бутиците, телекомуникациските компании и продавниците за прехранбени производи не прифаќаат.
Проценките сугерираат дека сивата економија сочинува помеѓу 29 и 50 проценти од бруто домашниот производ.
Во бутик во центарот на Тирана, кога Политико се обидел да плати со картичка, продавачката збунето погледнала и прашала: „Готовина?“
Слично било и во такси и во автобуси – кондуктерот презриво вели: „40 леки“.
Централно-левичарската влада сака да ја ослободи Албанија од она што Европската комисија во својот извештај за земјата за 2024 година го нарече „голема неформална економија“ што го задушува претприемништвото и конкуренцијата (а да не зборуваме за намалувањето на даночните приходи).
Проценките сугерираат дека сивата економија, делот од економијата што не е евидентиран во официјалната статистика, сочинува помеѓу 29 и 50 проценти од бруто домашниот производ.
Спиро Брумбули, генерален секретар на Албанската банкарска асоцијација, за Политико изјави дека владата и институциите ќе подготват план за постепено елиминирање на готовината. Следните чекори вклучуваат поставување ограничувања за купување со готовина, интегрирање со европскиот систем за плаќање СЕПА до октомври и воведување на СЕПА инстант плаќања набргу потоа.
Надминување на банкарската траума
Еден од проблемите е што Албанците едноставно не ги сакаат банките. Неодамнешно истражување на Албанското банкарско здружение покажа дека само 34 проценти од населението им верува. Светската банка објави дека помалку од половина од Албанците имаат банкарска сметка.
Централната банка на Албанија вели дека 78 проценти од луѓето „имаат пристап“ до банкарска сметка, што е пониско од европскиот просек од 96 проценти.
Не се сите убедени дека планот има смисла. Генц Поло, коосновач на опозициската Демократска партија и поранешен вицепремиер, за Политико изјави дека обидот за затворање на сивата економија со забрана на готовина „е како убивање на кокошка со топ“. Тој го нарече потегот „напад врз личната слобода на легитимните сопственици на банкноти“.
Иако призна дека албанските банки можеби се „несмасни и скапи“, попаметната регулатива и поголемата конкуренција од онлајн плаќањата и крипто би биле подобар пат од забраната на готовина. Тој има големи надежи дека безготовинското општество ќе го намали перењето пари.
Ералд Капри, новоизбран пратеник од централно-десничарската Партија на можности, за Политико изјави дека се сомнева дека станува збор за политичка игра. „Тоа е само уште една од идеите на Рама да го одвлече вниманието и фокусот од вистинските проблеми во земјата, како што се корупцијата или високите трошоци за живот“, рече тој.
Посткомунистичка траума
Многу развиени земји, како што се Шведска, Естонија и Ирска, работат на постепен премин кон безготовински плаќања. Албанија е поинаква приказна, а јавниот скептицизам е разбирлив.
По падот на комунизмот во раните 1990-ти, банките и финансиските институции почнаа да никнуваат, заедно со „инвестициски компании“, ветувајќи неверојатно високи каматни стапки до 19 проценти на штедните влогови.
Неколку компании брзо прераснаа во повеќе од 25, а на врвот на лудилото, секој шести Албанец инвестирал пари, честопати цела своја животна заштеда, во пирамидални шеми. Оние кои инвестирале рано добивале дарежливи исплати, но тие станале помали и поретки како што системот почнал да се урива.
Многу развиени земји, како што се Шведска, Естонија и Ирска, работат на постепен премин кон безготовински плаќања.
До јануари 1997 година, првите компании почнале да пропаѓаат, предизвикувајќи масовни повлекувања на средства и создавајќи маѓепсан круг на колапс. До март, земјата веќе била во хаос, а побуната започнала. Војниците и полицијата ги напуштале своите позиции, а масите лути и ограбени Албанци ја обвиниле владата дека не успеала да ја спречи измамата, па дури и профитирала од неа.
Околу 2.000 луѓе биле убиени во судирите меѓу граѓаните и властите, како и од банди вооружени со оружје ограбено од државни магацини – повеќе од милион парчиња. Вкупно, биле изгубени околу 1,2 милијарди долари, што било еднакво на половина од БДП во тоа време.
Овој период предизвика бранови миграција, ја врати земјата години наназад во однос на развојот и ја уништи довербата на граѓаните во банките и државата.
Скапи банкарски услуги
Во речиси трите децении што следеа, банките не успеаја да ја обноват довербата.
Дел од проблемот, вели професор Џепа, е што банките нудат малку бенефиции и се скапи за користење. Ова ги обесхрабрува луѓето да отвораат сметки, да користат картички и да вршат дигитални трансфери.
Повеќето банки, вели тој, „одржуваат дискриминаторски каматни стапки“. „Високи за кредити, многу ниски за штедење. Меѓународните трансфери исто така имаат високи провизии, што ги обесхрабрува емигрантите да испраќаат пари“, додаде тој.
Домашните дигитални трансфери меѓу албанските банки се исто така скапи (испраќањето 500 евра чини до 50 евра за овој новинар на Политико), додека трошоците за други видови трансакции можат да бидат подеднакво неисплатливи.
Девизните курсеви што ги нудат банките за конвертирање на леки во евра се исто така исклучително неисплатливи.
И во самата трговија, бизнисите се жалат на провизии до 3,5 проценти по трансакција за обработка на картички.
Брумбули од банкарското здружение рече дека некои компании дури и наплаќаат дополнително кога клиентите плаќаат со картичка.
Така избегнуваат даноци бидејќи трансакциите со готовина честопати не се евидентираат преку фискални каси.
Гент Сејко, гувернерот на Централната банка на Албанија, одби да коментира.
Амбицијата за елиминирање на готовината до 2030 година е смела, но успехот зависи од воведувањето на евтина, лесно достапна дигитална инфраструктура за плаќања, која потенцијално ќе вклучува дигитална валута на централната банка или национална платформа за инстант плаќања.
Иако Централната банка на Албанија ги проучува таквите валути и „стејблкоинс“ (форма на криптовалута) како потенцијални средства, сè уште нема официјална стратегија. Без јасно дефиниран план за овие механизми, идејата на Рама ризикува да остане само амбиција.
