На 1 ноември 2024 година се урна бетонска настрешница над железничката станица во Нови Сад, вториот по големина град во Србија, при што загинаа 16 лица. Трагедијата го предизвика најдолгиот бран протести во последната деценија – спонтан бунт против корупцијата, небрежноста и ароганцијата на владата. Една година подоцна, пукнатините во бетонот на Србија се претворија во длабоки расцепи во нејзините политички темели.
Катастрофата длабоко ја погоди земјата од две причини.
Прво, секој Србин има некоја приказна за таа станица. Изградена во 1964 година и неодамна реконструирана за да служи на новата брза пруга помеѓу Белград и унгарската граница, станицата во Нови Сад долго време беше место за собирање – место каде што семејствата и пријателите се поздравуваат едни со други – пристигнувајќи и заминувајќи. Само една недела пред уривањето, јас ги оставив сопругата и ќерките таму додека отидов да купам вода и грицки. Она што им се случи на тие жртви можеше да му се случи на секого од нас.
Второ, инфраструктурата е гордост и пропаганда на режимот. Повеќе од една деценија, владејачката партија на претседателот Александар Вучиќ го мери својот успех со километри асфалт и железници. Секоја изборна кампања носи нови ветувања за патишта, мостови и тунели. Претстојниот Експо 2027 во Белград треба да биде круна на таа политика. Но во Вучиќевата Србија, брзината, клиентелизмот и политичката целесообразност имаат предност пред безбедноста и надзорот.
Станицата во Нови Сад е отворена двапати – во 2022 и 2024 година. Првата инаугурација, во март 2022 година, се одржа на врвот на изборните кампањи во Србија и Унгарија. Во тоа време, Виктор Орбан и Вучиќ стоеја еден до друг – хармоничен пар лидери чии режими се чини дека се натпреваруваат само во степенот на контрола врз медиумите, презирот кон институциите и додворувањето кон Москва.
Ова лето, Вучиќ отвори уште еден дел од автопатот, иако дел од него немаше соодветна дозвола, а тунелот немаше автоматски систем за безбедносно следење. Решението на властите беше да ги укинат безбедносните прописи и да постават пожарникарни, полициски и медицински екипи, кои беа на должност на влезот во тунелот.
Падот на настрешницата не ја предизвика кризата во Србија – тој ја разоткри. Во текот на изминатите 12 години, режимот ги зазеде сите институции, претворајќи ја демократијата макотрпно изградена помеѓу 2000 и 2012 година во празна школка. Со судовите, медиумите и регулаторите под партиска контрола, улицата стана единственото место за јавно изразување. Од 2016 година, Србија речиси секоја година доживува нови бранови протести – секој од нив еден вид училиште за новата генерација демонстранти.
По големиот протест во Белград на 28 јуни, режимот ги фрли сите маски. За време на редовните протести низ целата земја, полицијата ги тепаше и ги бркаше мирните демонстранти по улиците; речиси илјада граѓани се уапсени од почетокот на бунтот. Државата повеќе не го крие својот страв – го користи како оружје.
Владата на Вучиќ се обидува да изгледа дека седи на повеќе геополитички столчиња, балансирајќи помеѓу Истокот и Западот, но всушност ја води земјата во интерес на претседателот, земајќи пари од Брисел и наредби од Москва. Колку е послаба партијата на Вучиќ на анкетите, толку повеќе се потпира на своето јадро, кое е во голема мера проруско, националистичко и десничарско – и со тоа сè повеќе се наклонува кон Москва. Таквата неодржлива рамнотежа ризикува да прелее нестабилност во остатокот од Западен Балкан.
Влијанието на Русија врз безбедносниот апарат на Србија останува опасно потценето. Нејзините разузнавачки мрежи работат неказнето, од сомнителни кампови за обука откриени на српска територија, каде што оперативците вежбале предизвикување хаос за денот на изборите во Молдавија, па сè до ходниците на самите институции на Белград. Во меѓувреме, таканареченото „антипротестно движење“ – шаренолика група на платени бандити и лојалисти на режимот – директно презема шеми од прирачникот на Кремљ, како српската верзија на украинскиот анти-Мајдан.
По месеците студентски протести, денес е речиси невозможно да се владее со Србија – таа е заглавена помеѓу зголемената репресија и можноста за реконструкција. Западните дипломати сè уште се надеваат дека ќе ја смират ситуацијата: ЕУ претпочита да избегне нишање на балканскиот брод додека беснее војната во Украина, а Москва ги охрабрува хибридните закани. Но Србија не може да се врати назад.
До крајот на 2024 година, дури и пред да се сруши стреата, јавното расположение се смени. Анкетата од септември 2024 година покажа дека повеќе граѓани веруваат дека земјата се движи во погрешна насока (47 проценти) отколку во вистинската насока (46 проценти). Денес, јазот е уште поголем – 53 проценти наспроти 36 проценти. Инфлацијата сè уште го надминува европскиот просек, платите заостануваат зад трошоците и иако долгот повеќе не се зголемува со рекордно темпо, тој сè уште е огромен.
Како одговор на протестите, градската власт на Белград дури воведе и бесплатен јавен превоз – гест што одразува поширок тренд на управување со земјата како нејзините ресурси да траат вечно, иако главниот град практично банкротираше минатата година.
Вучиќавата Србија денес наликува на политичка верзија на пирамидална шема – давајќи си легитимитет преку спектакл, додека го одложува сопствениот пад. Санкциите на САД против Српската нафтена индустрија (НИС), која е во мнозинска руска сопственост, кои стапија во сила на 9 октомври 2025 година, се закануваат да го поткопаат моделот на енергетска стабилност и раст на земјата базиран на евтин руски гас. Непредвидливиот одговор на владата само дополнително го нагласува отсуството на каква било цврста политика.
По месеците студентски протести, со Србија сега е речиси невозможно да се управува – заглавена е помеѓу зголемената репресија и можноста за обнова. Западните дипломати сè уште се надеваат на смирување на ситуацијата: ЕУ претпочита да избегне нишање на балканскиот брод додека беснее војната во Украина, а Москва ги охрабрува хибридните закани. Но Србија не може да се врати назад.
Со приближувањето на годишнината од трагедијата на 1 ноември, се отвораат неколку можни патишта, но едно е јасно – ситуацијата пред падот на стреата е засекогаш во минатото. Ниту граѓанското општество, ниту опозицијата, ниту студентите нема да се вратат на инсценираните „дијалози“ што претходно се претставуваа како политика. Српските студенти се приклучија на глобалното движење на Генерацијата З. Нивното одбивање да молчат пред лицето на корупцијата и неказнивоста покажува дека враќањето на демократијата повторно може да дојде од улиците и од младите.
Една година подоцна, системот што ја сруши стреата и уби 16 лица сè уште стои. Протестите се родија од тага, но тие опстојуваат од упорност. Она што Србија го изгради во овие 12 месеци не е нова станица, туку нова свест – дека стабилноста под Вучиќ никогаш не била вистинска. Тоа секогаш беше позајмено време, мир заложен против наредното уривање.
