Нешто не е во ред. Вознемирувачките сигнали даваат впечаток дека нашите општества се на работ на самоуништување. Секој ден носи нова доза обесхрабрување, шок и превирања. Ниту една тема не е поштедена од мрачни настани, ниту еден фронт. Војната во Украина, уништувањето на Газа, жените принудени на молчење во Авганистан, теориите на заговор што досегнуваат до највисоките нивоа на државната моќ – од Вашингтон до Москва. Додадете ги на ова бесмислените убиства, порастот на самоубиствата и социјалните мрежи преплавени со неконтролирани импулси и насочено малтретирање.
Преовладувачката мрачност не е само нејасно чувство. Конкретните податоци ја потврдуваат сликата за една смртоносна ера. Војните се размножуваат: според извештајот на Институтот за истражување на мирот во Осло (ПРИО), објавен на 11 јуни, во светот во 2024 година имало 61 конфликт – најголем број од 1946 година. Како индикатор за психолошко страдање, менталните болести се во пораст: според извештајот на Светската здравствена организација (СЗО) објавен во 2022 година, едно од осум лица во светот страда од некаков облик на ментално растројство, при што анксиозноста и депресијата се најчести симптоми. Употребата и трговијата со дрога се во пораст, социјалната аномија се шири, а дигиталната зависност ги поттикнува ширењето полувистини, теориите на заговор и омразата базирана на идентитетот.
Во 1930 година Зигмунд Фројд (1856–1939) претпазливо претпостави дека нашите општества станале „невротични“. Основачот на психоанализата тврдеше дека Западот доживува тоа што тој го нарече незадоволство во цивилизацијата. Психолошкиот товар од потиснувањето на нагоните за доброто на општеството, сметаше тој, станал премногу голем за поединците и создал огромни тензии. За Фројд, „судбоносното прашање за човечкиот вид, според мене, е дали и до кој степен нивниот културен развој ќе успее да го совлада нарушувањето на заедничкиот живот предизвикано од човечкиот инстинкт за агресија и самоуништување.“
По Првата светска војна, Фројд го ревидираше своето разбирање за човечката психа. Покрај принципот на задоволство (нагонот за барање задоволство и избегнување болка) и принципот на реалност (одложување на задоволувањето на потребите заради приспособување на надворешните барања), во 1920 година психоаналитичарот го воведе концептот на нагон на смрт – тенденцијата кон уништување и самоуништување. Овој нагон за агресија бил особено заканувачки во време кога „луѓето ги совладаа силите на природата до таков степен што, со нивна помош, нема да им биде тешко да се истребат едни со други до последниот човек“.
Кризата на јазикот
Ветувањето „никогаш повеќе“ што следуваше по холокаустот, правото на народите на самоопределување родено од процесот на деколонизација и падот на Берлинскиот ѕид создадоа впечаток дека Европа е на патот кон траен мир. Масакрите во Сребреница во Босна и Херцеговина (јули 1995 година) и во Буча во Украина (март 2022 година), заедно со новата ера на војување со беспилотни летала, го покажаа спротивното. Краткотрајниот период на надеж заврши на континентот на кој, како што рече Едгар Морин, „варварството не е само придружен елемент на цивилизацијата, туку нејзин составен дел“.
Затоа мислите на Фројд, иако се вкоренети во уникатен историски контекст – кога финансиската криза од 1929 година беше наречена „Голема депресија“, а нацистите ја зацврстија контролата врз Рајхстагот на изборите во 1930 година – сè уште силно одекнуваат во нашето дезориентирано време и досегнуваат далеку над границите на Западот.
Новото незадоволство во цивилизацијата најпрво се манифестираше како криза на јазикот. Зборовите повеќе не одговараат на реалностите што треба да ги означуваат. Знакот повеќе не одговара на означеното. „Сведоци сме на распаѓање на јазикот“, вели филозофката и психоаналитичарка Елен Леје. Диктатурите, додава таа, нè навикнаа на оваа семантичка инверзија, совршено прикажана во слоганите на измислената земја Океанија, тоталитарната држава опишана од Џорџ Орвел во романот „1984“: „Војната е мир. Слободата е ропство. Незнаењето е моќ“.
Според Барбара Касин, членка на Француската академија, „јазикот е добар барометар за она што го живееме и го чувствуваме“. Таа потсети дека уште од Аристотел, знаеме дека луѓето се политички суштества затоа што се суштества што зборуваат. Затоа, објаснува таа, „мора да обрнеме внимание на јазикот на оние што, било на подобро било на полошо – а во овој случај на полошо – го владеат нашиот свет“. Филологот ја објави книгата „Војна на зборовите“ (La Guerre des mots).
Доналд Трамп и Владимир Путин се „свесни за моќта на јазикот“, до тој степен што „секој од нив создал нов говор приспособен на сопствените цели“. Американскиот претседател, вели таа, „зборува како вулгарен тинејџер, полн со фалби“, додека неговиот руски колега „го користи секој јазичен регистар, вклучително и ‘мат’, жаргонот на подземјето“. Лагите што ги кажуваат двајцата автократи, додава таа, се постојани: Трамп тврди дека климатската криза е „најголемата измама досега“, додека Путин инсистира дека инвазијата на Украина не е војна, туку „специјална операција“.
Чиста бесмислица
Она што е највознемирувачко во целата приказна, истакнува Касин, е тоа што „обајцата го прават она што го кажуваат – на изненадување на сите нас, уморни од старите светски демократи“. Ова беше особено очигледно во интензивирањето на антимигрантските напади и воведувањето царини во Соединетите Држави, во време кога јавниот дискурс, како што забележа поранешниот француски премиер Мануел Валс во 2014 година, стана „мртов јазик“ за гласачите во долго воспоставените демократии.
Денес, на пример, „фашизмот повеќе не стои наспроти демократијата, туку се крие внатре во неа“. Историските и етичките референци се колебаат до тој степен што „самата категорија на реалност се распаѓа под нашите нозе“
„Примери има во изобилство, дури и во најактуелните политички вести“, забележува Елен Леје, авторка на книгата „Ќе го мрзиш ближниот свој како себе самиот“ (Tu haïras ton prochain comme toi-même). Означувањето на економистот Габриел Зикман како „активист на крајната левица“, како што направија милијардерот Бернар Арно и медиумите во сопственост на милијардерот Винсент Болоре, или тврдењето – како што направи поранешниот француски претседател Никола Саркози по пресудата за либиското финансирање – дека таа пресуда докажува дека „сите граници на владеењето на правото се прекршени“ се примери, рече таа, за оваа „перверзна инверзија на јазикот“.
Бидејќи тоа не беше ниту критика на оданочувањето на најбогатите, ниту оспорување на моменталната примена на пресудите, туку едноставно „чиста бесмислица“: Зикман Е прогресивен, но неговите предлози немаат цел да се укине капитализмот, како што би сакало крајно левичарското движење. Што се однесува на судијката што го осуди Саркози на 25 септември, таа едноставно применуваше закон усвоен од собранието во 2019 година.
„Идеолошкиот маневар е очигледен, но придонесува за празнење на јазикот од значење“, рече Леје. „Оваа конфузија е загрижувачка, бидејќи општествениот договор се темели на совпаѓањето помеѓу означувачот и означеното“, без кое комуникацијата станува невозможна, објасни таа. Овој начин на „опишување на ситуација што е дијаметрално спротивна на реалноста“ е она што реториката го нарекува антифраза – нескриена форма на измама „која повеќе ја нема ни пристојноста да се прикрие“, како што пишува политикологот и колумнист Клемент Викторович во својата книга Логократија, есеј за тоа како демократиите се поткопани од „расипувањето на јазикот“.
Зборовите се чини дека ја изгубиле својата вредност не само во јавниот говор, туку и во секојдневниот општествен живот. Снаоѓањето низ светот на „алтернативните вистини“ се покажа како дезориентирачки искуство: како можат луѓето да живеат заедно кога вистината е приспособена на поединци? Секојдневното неисполнување на дадениот збор психоаналитичарите го препознаа како симптом на овој сеопшт неред: „Лекарите и сопствениците на ресторани се жалат на непочитување на закажаните термини“, вели Леје. „Во свет каде што ништо не изгледа сигурно или цврсто, луѓето почнуваат да ги занемаруваат обврските што ги подразбира јазикот, а со тоа страда и самата општественост.“
Новото незадоволство во цивилизацијата е затоа карактеризирано, според социологот Ева Илу, авторка на „Експлозивна модерност“ (Explosive Modernité), со „семантички колапс“. Во ова дело, кое ја разгледува „непријатноста во внатрешниот живот“, таа сериозно го сфаќа она што „Фројд не го интересираше“ во неговото познато дело од 1930 година – политиката, економијата и идеологијата. Овој колапс на јазикот ја одразува длабоката замагленост на категориите што досега ни помагаа да ја разбереме реалноста. Денес, на пример, „фашизмот повеќе не стои наспроти демократијата, туку се крие внатре во неа“. Историските и етичките референци се колебаат до тој степен што „самата категорија на реалноста се распаѓа под нашите нозе“.
Антрополошка пресвртница
Со својата бинарна логика, дигиталниот свет го засили овој феномен и ја продлабочи поларизацијата на емоциите. Социјалните мрежи ги поврзуваат луѓето што делат исти мислења, но во исто време ги делат во табори, трансформирајќи ја јавната сфера во бојно поле на вкопани позиции. Поделбата повеќе не е помеѓу десницата и левицата, туку помеѓу пријателот и непријателот.
„Непријателот се врати и се насели во нашите општества“, предупредува Ева Илу, осврнувајќи се на „инвазијата на политиката врз сферата на субјективноста“. На социјалните медиуми, корисниците ги претвораат своите мислења во идентитет што ги проткајува сите аспекти од нивниот живот. Чувството на презир расте, поттикнувајќи омраза. „Можеби нашата доба е примитивна под тенка површина на учтивост“, вели социологот.
Во оваа смисла, немирот внатре во цивилизацијата денес е повеќе „психотичен“ отколку „невротичен“, тврди филозофката и психоаналитичарка Синтија Флори, „со оглед на тоа колку има поделби меѓу поединците“, без оглед на нивната општествена класа. Невротичната личност, објаснува таа, страда од проблеми во однесувањето за кои е свесна, за разлика од психотична личност, која не може да ја разликува реалноста од сопствените внатрешни перцепции.
Всушност, „веќе нема никаков консензус за реалноста, додека доминираат дереализацијата и поствистината“. Според неа, денес единствените сили што уживаат легитимитет се моќта, парите и технологијата.
„Сведоци сме на сериозно слабеење на симболичкото посредување, поради повеќекратните политички и технолошки удари“, објаснува Флори, авторка на „Клиниката на достоинството“ (La Clinique de la dignité). Овие удари доаѓаат од популисти, кои им се обраќаат на маси следбеници и ја обликуваат нивната психа. Кога Елон Маск во 2022 година го купи Твитер за 44 милијарди долари (38 милијарди евра), извршниот директор на Спејсекс „направи навистина добра работа“, вели Илу: „Тоа и не е скапо за контрола на глобалниот идеолошки пазар!“
Семантичкиот колапс, обесмислувањето на говорот, атрофијата на реалноста, поларизацијата и трансформацијата на противниците во непријатели – сето ова означува нов немир во цивилизацијата, што претставува и антрополошка пресвртница.
Според писателот Режис Дебре, во средината на 20 век човештвото преминало од „графосферата“ во „видеосферата“ – со други зборови, од свет во кој доминираше пишаниот збор до општества преплавени со екрани.
Социјалните мрежи ги поврзуваат луѓето што делат исти мислења, но во исто време ги делат во табори, претворајќи ја јавната сфера во бојно поле на вкопани позиции. Поделбата повеќе не е помеѓу десницата и левицата, туку помеѓу пријателот и непријателот
Денес, преминот од аналогната во дигиталната доба е забрзан уште повеќе, со цела низа нови последици за човечката психа. „Постепено се ослободуваме од ограничувањата на старата аналогна цивилизација благодарение на алатките на новата дигитална цивилизација, кои ни се чини дека ни овозможуваат слободно да ги изразиме нашите импулси“, вели писателот Џулијано да Емполи, автор на „Часот на предаторот“.
Во исто време, сепак, „ги интернализираме ограничувањата на оваа нова цивилизација, кои се многу построги од претходните – особено кога станува збор за контролирање и ограничување на индивидуалните слободи“, објасни тој, со тон што потсетува на Фројд, до тој степен што може да се зборува дури и за крај на приватноста, со оглед на сеприсутното следење и честопати доброволен надзор на нашите животи.
Чувството на немир произлегува од вртоглавата транзиција кон дигитализиран и виртуелен свет, чиј врв е вештачката интелигенција. „Како да помириме нешто екстремно, дури и претерано футуристичко и модерно, со минатото што создало неподносливи нееднаквости?“, прашува Барбара Касин.
Во Соединетите Американски Држави, 16-годишниот Адам Рејн, кој страдал од депресија, на 11 април си го одзел животот по совет од ЧетГПТ, кој, според неговите родители, со месеци бил негов доверлив соговорник.
Овој трагичен настан, вели психоаналитичарката Клотилд Легил, авторка на „Токсичната доба: есеј за новиот немир во цивилизацијата“ (L’Ere du toxique. Essai sur le nouveau malaise dans la civilization), го илустрира „распаѓањето на нашиот однос со другите – длабоко, радикално страдање, кое повеќе не знае кому да му се обрати“.
Раѓањето на напредокот
Накратко, сè се движи пребрзо. Но работите сепак не се толку лоши. Најоптимистичките или најупорните можеби дури и ќе помислат дека сме сведоци на еден од „триковите на историјата“, како што теоретизираше Хегел во 19 век – брутална, исполнета со негативност фаза што раѓа напредок. Ако реакционерната меѓународна струја, отелотворена во Трамп, се изразува толку силно, тоа е затоа што „на некој начин ние победивме“, вели антропологот Филип Дескола, кој штотуку ја објави книгата „Политика на создавање на светот“ (Politiques du faire-monde).
„Воук-движењето првично ги бранеше добрите вредности – како што е достоинството на идентитетот – но го стори тоа на погрешен начин, пребрзо и понекогаш во конфликт со работничката класа, која, соочена со нееднаквост, бара егзистенцијална стабилност и не поддржува премногу брзи нормативни промени“, забележува Ева Илу
Разновидноста во сите нејзини форми – природна, сексуална, културна – е оспорена токму затоа што постепено добиваше на сила.
Новата козмополитика, „идејата дека човечката еманципација е неразделна од односите што луѓето ги воспоставуваат со ‘нечовечките други’“, сега е, вели тој, прифатена од доволно луѓе за да предизвика насилни реакции. Сепак, прогресивизмот можеби пребрзо ја турна револуцијата во општествените норми што ги следи овие промени на парадигмата: „Движењето на разбудените (воук) првично ги бранеше добрите вредности – како што е достоинството на идентитетот – но го стори тоа на погрешен начин, пребрзо и понекогаш во конфликт со работничката класа, која, соочена со нееднаквост, бара егзистенцијална стабилност и не поддржува пребрзи нормативни промени“, забележува Ева Илу.
Коренот на сегашната дезориентација се чини дека е делумно идеолошки: „Сите овие движења на идеи предизвикаа многу силни реакции – во физиолошка смисла на зборот – како инфекција во организмот“, признава Дескола. Но, додава тој, поларизацијата има и една предност – носи јасност: „Од една страна, ние сме идентификувани како непријател, а од друга страна, непријателот сам се разоткри – што значи дека знаеме со кого се бориме“.
Лекот за овој немир на цивилизацијата не се сведува само на конфликт. Тој се создава секој ден – преку воспоставување врски. Бидејќи реалноста повеќе не создава консензус и вистината повеќе не се споделува, Синтија Флори ја нагласува важноста на „терапијата на опкружувањето“, која би ја спроведувале „училиштата, медиумите и институциите“ – места што повторно би можеле да станат „простори во кои се создаваат вистина, внимание и доверба“. Вистината, вели таа, повторно мора да стане „практика на споделено истражување“, која ги почитува и научното знаење и искуственото знаење.
На овој начин нашите институции повторно станаа оспособувачки – односно способни да „им дадат на поединците вистинска можност да го трансформираат светот, да дејствуваат и да го надминат чувството на немоќ“.
Наместо да ги гледаме другите како пречки, проблеми или дури и отрови, како што е очигледно од честата употреба на зборот „токсично“ за да се опише некоја проблематична врска, би било мудро, како што вели Клотилд Легил, „разумно да се излезе од режимот на недоверба“ и повторно „да се верува во средбите и да се обнови врската со дијалог“. Таа повикува на отвореност кон љубовни средби, искуство што мора да се разликува од односите на контрола, потчинување или принуда што движењето #И мене (#MeToo) со право ги осуди. „Љубовта ја цивилизира желбата“, нагласува Легил.
За некои, овие лекови може да изгледаат малку апстрактно. Сепак, токму така Фројд го заврши своето дело, Немирот во културата. Никој, предупреди тој, не може да „предвиди со каков успех и со каков исход“ ќе се одвива тој конфликт, но тука започнува решавачката битка помеѓу „вечниот Ерос“ и „неговиот подеднакво бесмртен противник“. Накратко, нашите напори да му дадеме облик на нагонот за живот се единственото нешто што може да го ограничи нагонот за смрт.
