Веќе некое време, странските колеги ме прашуваат за демократијата во Украина за време на војната. Честопати, овие прашања имплицираат дека политичките слободи автоматски исчезнуваат во една земја што е во војна. Тие се прашуваат дали протестите или критиките кон властите се воопшто можни, пишува украинската новинарка Наталија Гумењук за Гардијан.
Украина е демократија во војна, а самата демократија е егзистенцијално прашање. Токму за тоа и се бори земјата. Мојот вообичаен одговор беше: „Народот ќе знае кога е време да протестира“. Тој ќе почувствува кога премногу моќ ќе се концентрира во рацете на безбедносните служби, кога улогата на парламентот ќе се заобиколува, кога премиерот или парламентарците повеќе нема да дејствуваат независно. Украинците, велам јас, ќе знаат кога се пречекорени црвените линии.
Оваа недела, многумина одлучија дека црвената линија е пречекорена.
Во вторникот илјадници луѓе се собраа во Киев за да протестираат и да го повикаат Володимир Зеленски да стави вето на законот за кој веруваат дека ја поткопува независноста на две клучни институции што се борат против корупцијата: Националното биро за борба против корупцијата на Украина (НАБУ) и Специјализираното обвинителство за борба против корупцијата (САПО).
На протестот во голема мера присуствуваа млади луѓе – од кои многумина сè уште биле деца за време на Револуцијата на достоинството во 2014 година. На нивните слогани пишуваше „Вето на законот!“ и „Не за притисокот врз независните институции“. И покрај воената состојба, само двајца полицајци беа распоредени во близина. Атмосферата беше дури и весела. Тоа беше убедливо најголемиот протест од почетокот на целосната руска инвазија во февруари 2022 година. Слични протести се одржаа во десетина украински града.
Сепак, доцна истата ноќ, Зеленски го потпиша законот.
Она што шокираше многумина не беше само содржината на законот, туку и брзината и начинот на кој беше донесен: беше донесен во рок од еден ден, како амандман прикриен во неповрзани реформи во безбедносниот сектор, а потоа беше потпишан и објавен речиси веднаш.
Од почетокот на руската инвазија, Украинците покажаа извонредно единство и граѓанска одговорност. Граѓаните, исто така, повторно изразија доверба во државните институции – дури и во оние што долго време предизвикуваа сомнеж. Луѓето беа подготвени да ги игнорираат недостатоците, да ги секнат критиките и да се фокусираат на опстанокот и победата. Затоа и немаше сериозен домашен притисок за одржување избори во екот на војната, и покрај странските коментари. Изборите, скапи, ризични и уставно забранети за време на војна, Украинците во голема мера ги сметаат за неизводливи во сегашните околности. Но ова е нешто друго.
Овој закон стана лакмус тест за тоа дали јавната доверба во владата може да се одржи. И повеќе од тоа, дали непишаниот општествен договор меѓу граѓаните и државата сè уште важи.
Законот усвоен од Врховната рада на Украина, формално познат како предлог-закон 12414, содржи сеопфатни промени што фундаментално ги менуваат овластувањата на антикорупциските тела на Украина. Генералниот обвинител сега има проширени овластувања над НАБУ и САПО – вклучувајќи контрола врз истрагите, пристап до случаите и составот на тимовите, како и овластување да ги суспендира истрагите или да ги префрли на други агенции за спроведување на законот.
Гласањето се случи само еден ден откако Службата за безбедност на Украина (СБУ) изврши рација во канцелариите на НАБУ, а Државното биро за истраги (СБИ) поднесе кривични пријави против тројца вработени во НАБУ за сообраќајни несреќи што се случиле во 2021 и 2023 година. Тајмингот на овие настани предизвика сомнежи и недоумици.
Според НАБУ, новите одредби „ефикасно ја уништуваат независноста на САПО и ги ставаат и НАБУ и САПО под контрола на генералниот обвинител“. Бирото ги потсети пратениците дека антикорупциската инфраструктура на Украина, изградена во партнерство со меѓународните сојузници од 2015 година, е клучен предуслов за финансиската и политичката поддршка од Западот.
Како институции, НАБУ и САПО не се без недостатоци. Владини претставници, и формално и неформално, изразија загриженост за политизирани истраги, лоша координација со другите агенции за спроведување на законот, па дури и наводна инфилтрација од страна на лица што се наклонети кон руските интереси. Квалитетот на истрагите исто така беше критикуван. Некои истраги се влечеа со години без резултати. Други, вклучително и случаи против истакнати бизнисмени или поранешни функционери, беа предмет на обвинувања за селективно гонење. Исто така, постојат постојани гласини дека во истрагите на НАБУ биле вмешани луѓе блиски до самиот Зеленски.
Она што ја прави оваа ситуација уште покомплицирана е фактот дека овие институции се врзани за обврските што Украина ги презеде како дел од процесот на пристапување во ЕУ. Сепак, европската интеграција, иако е високо ценета меѓу Украинците, повеќе не изгледа како нешто што самата ЕУ сака активно да го развива. Ова им олеснува на надворешните партнери да се дистанцираат во вакви моменти и тивко да кажат: „Можеби Украина сè уште не е подготвена“.
Но подлабокиот проблем е овој: ниедна институција за спроведување на законот во Украина не е идеална – ниту за време на војната, а можеби ниту пред неа. Сепак, НАБУ и САПО остануваат најсигурните делови од системот, кој долго време е погоден од корупција и неказнивост. Овие институции не се создадени за да бидат демонтирани кога ќе станат незгодни. Демонстрантите не бранат некоја фантазија за беспрекорни институции, туку принципот дека реформата не треба да се замени со контрола.
Протестите веројатно ќе продолжат. Владата ќе мора да одговори. Да, се води војна. Но во демократијата постои уставен пат напред: законите можат да се повлечат, изменат и да се дискутираат транспарентно. Ова не може да се реши со брифинг доцна во ноќта од страна на шефот на безбедносната служба или новоназначениот генерален обвинител – ниту со фотоакција во која Зеленски позира рамо до рамо со шефовите на сите безбедносни служби. Потребни се вистински, јавни консултации.
Демонстрантите во Киев оваа недела испраќаат порака. Ако некогаш постоело прашање каде лежат границите на владината моќ во војна, одговорот беше даден во вторникот.
