Државните функционери, Народната банка на Србија (НБС), но и независните експерти кои инаку се критични кон власта, во последните денови се обидуваат да ги убедат граѓаните дека нема причина да се повлекуваат пари од динарските сметки и масовно да се купуваат евра. Но, фактичката ситуација покажува поинаква слика, што може да се види по неколку телефонски повици до менувачниците низ целата земја.
„Имаме 500 евра, но мора да дојдете во следните неколку часа. Не можеме да ги задржиме подолго“, вели менувач во Нов Белград. Во менувачница во Крагуевац велат дека би можеле да „соберат“ околу 2.000 евра во рок од неколку часа. „Девизниот курс е ист насекаде и тешко дека ќе најдете подобар во цел Крагуевац“, додаваат тие.
Паника по предупредувањето на Вучиќ
Навалата на менувачниците започна пред десет дена, откако претседателот на Србија Александар Вучиќ предупреди дека американските санкции наметнати врз НИС би можеле да влијаат и врз банките кои работат со таа компанија, па дури и врз Народната банка на Србија, која засега продолжува да соработува со Нафтената индустрија на Србија.
Од НБС, меѓутоа, порачаа дека паниката е предизвикана од написите во медиумите и на социјалните мрежи, кои, како што наведуваат, „немаат реална основа“ и ги вознемируваат граѓаните. Тие истакнаа дека, доколку е потребно, ќе ја прекинат соработката со НИС за да го заштитат српскиот платен систем.
Се чини дека нервозата дополнително ја засили и минималниот пад на вредноста на динарот од 0,2 проценти во споредба со еврото, по годините речиси целосно стабилен девизен курс. „Скокот кој го имавме овој декември е најголемото движење на девизниот курс оваа година, а веројатно и подолго“, вели Борислав Брујиќ од Здружението на менувачи на Србија. Тој додава дека ситуацијата во моментов е стабилизирана и дека девизниот курс е стабилен во последните денови.
Брујиќ тврди дека менувачниците имаат повеќе од доволно евра и ја поздравува одлуката на НБС да ги укине дополнителните провизии. Новиот среден курс, кој важи од среда, 17 декември, е 117,3615 динари за евро.
Менувачниците сè уште смеат да отстапуваат од средниот курс до максимум 1,25 проценти, во кои го остваруваат профитот, но повеќе не смеат дополнително да наплаќаат провизија од еден процент. Со ова НБС сака да спречи цената на еврото да надмине 120 динари, што се смета за „психолошка граница“. Официјалниот среден девизен курс не го преминал тоа ниво од 2017 година.
Сеќавања на деведесеттите години и недоверба кон динарот
Сè уште не е познато до кој степен граѓаните повлекувале пари од банките и ги чувале во готово, ниту какви последици би можело да има ова. Банкарот Владимир Васиќ за Дојче веле изјави дека нема вистински економски причини за оваа паника.
„Но, видовме како функционира човечката психологија. Информациите за НИС што луѓето ги добивале, или од владини претставници, од опозицијата или од одредени медиуми, создадоа впечаток дека ќе се случи нешто сериозно лошо. Кога обичниот човек го слуша ова, заклучува дека најбезбедно е да ги замени сите пари во евра“, вели Васиќ.
Ваквата реакција не е невообичаена во земја каде што голем дел од населението сè уште живо се сеќава на хиперинфлацијата од 1990-тите, динари со безброј нули и улични продавачи на девизи. „Тоа искуство трајно формираше недоверба кон домашната валута и институциите“, вели Иван Станојевиќ, доцент по политичка економија на Факултетот за политички науки во Белград.
„Економското однесување на луѓето е неразделно од нивната психолошка состојба и емоции. Кога Вучиќ со недели зборува за санкции, колапс на банкарскиот сектор и општи катастрофи, природно е луѓето да се чувствуваат исплашено“, додава Станојевиќ.
Во исто време, истакнуваат соговорниците, еврото ужива многу поголем углед во Србија отколку динарот, речиси како што имаше германската марка порано. Поголемите износи често се изразуваат во евра, кредитите се индексираат во таа валута, како и бројни цени.
Неизвесноста околу НИС
Иако можеби немало вистински причини за таква паника на финансискиот пазар, загриженоста за снабдувањето со нафта има поцврста основа. Повеќе од 70 дена нафтата не пристигнала преку нафтоводот Јанаф, а рафинеријата во Панчево престана да работи. На јавноста сè уште не ѝ е познато дали има договор со потенцијален купувач на рускиот удел во НИС, ниту дали Вашингтон покажува подготвеност за ослободување од санкциите.
Вучиќ постојано ја споменуваше можноста Србија да го преземе НИС доколку нема други решенија. Во вторникот, на 16 декември, тој објави дека следната недела ќе објави „важни вести“. „Се надевам на добри вести за граѓаните на Србија“, кажа претседателот.
Претходно, тој го прогласи 15 јануари за „Ден Д“, но не е прв пат јавно да поставува рокови во ситуации кога земјата се соочува со евентуален недостиг или зголемување на цените на горивата, како и со потенцијално затворање на славината за гас во случај на национализација.
„На секои два дена поставува нови рокови, зборува глупости“, изјави за Дојче веле вработен во бензинска пумпа на НИС. Тој додава дека горива засега има и дека платите се исплаќаат редовно. „Но, што ќе се случи потоа, верувајте ми, знаеме исто колку и секој друг што чита весник“.
Трикот на Вучиќ?
Владата на Вучиќ се соочува со масовно незадоволство и протести повеќе од една година, а неодамна претрпе дополнителни политички удари. Меѓу нив е одлуката на компанијата на Џаред Кушнер, зетот на американскиот претседател, да се откаже од проектот за изградба на станови, хотел и казино на локацијата на поранешниот Генералштаб. На ова се придружуваат најави за пресметка со Обвинителството за организиран криминал, како и пад на поддршката за владејачката партија според некои анкети на јавното мислење.
Затоа Станојевиќ верува дека властите свесно поттикнуваат паника. „Наједноставниот одговор е дека само на Вучиќ му е потребна паника. Ако луѓето се во страв, тој може да се појави како спасител и да ги реши кризите што самиот ги предизвикал, како во случајот со НИС, или што ги измислил, како во случајот со наводниот колапс на финансискиот систем“, вели Станојевиќ.
Во меѓувреме, оние кои не успеваат да го контролираат својот страв честопати се обидуваат барем да добијат подобар курс. Прашавме менувач во Нови Сад дали може да понуди поповолен курс за купување на 500 евра. „Не може. Во моментов, даваме подобар курс само за износи поголеми од 4.000 евра“, одговори тој.
