Замислете да скокнете од авион и да не чувствувате ништо. Нема наплив на адреналин, нема забрзан пулс.
Тоа е реалноста за Џорди Черник, Британец на кого му се отстранети надбубрежните жлезди за да се намали анксиозноста предизвикана од Кушингов синдром – ретка болест кај која надбубрежните жлезди произведуваат премногу од хормонот на стрес кортизол.
Третманот изгледаше дека делува, можеби премногу добро. Џорди престанал да се чувствува вознемирено – но нешто не било во ред. За време на посетата на Дизниленд во 2012 година, отишол на возење со ролеркостер и сфатил дека не чувствува страв. Подоцна скокнал со падобран, се искачил со жичена лента по мостот Тајн во Њукасл и се симнал од мостот Шард во Лондон – без да почувствува ни најмало зголемување на срцевиот ритам.
Искуството на Џорди е ретко, но не и единствено. Можеби им е познато на оние кои живеат со Урбах-Вите болест (исто така позната како липоидна протеиноза), генетско нарушување толку ретко што само кај околу 400 луѓе е дијагностицирано.
Една позната пациентка со синдромот Урбах-Вите, позната како С.М, е предмет на научни истражувања на Универзитетот во Ајова во САД од средината на 1980-тите. На почетокот на 2000-тите, Џастин Фајнштајн, тогашен студент, се придружил на тимот и почнал да бара начини да ја исплаши.
„Ѝ ги покажавме сите хорор филмови што можевме да ги најдеме“, вели Фајнштајн, сега клинички невропсихолог. Но, дури и филмови како „Проектот за вештерки Блер“, „Арахнофобија“, „Сјаење“ или „Молчењето на јагнињата“ не ја исплашија. Дури и посетата на опседната куќа Вејверли Хилс немаше никаков ефект.
„Ја изложувавме на вистински закани како змии и пајаци. Но, освен изразениот недостаток на страв, таа не можеше да одолее да им се приближи и да ги допре животните“, објаснува Фајнштајн.
Болеста Урбах-Вите е предизвикана од мутација во генот ECM1 на хромозомот 1. ECM1 е еден од протеините што е клучен за одржување на екстрацелуларниот матрикс (ECM), мрежа што ги држи клетките и ткивата на место. Кога ECM1 е оштетен, калциумот и колагенот се акумулираат, што доведува до смрт на клетките, особено во амигдалата, дел од мозокот важен за обработка на стравот, пренесува Би-би-си.
Се испостави дека амигдалата игра различна улога кај различните видови страв.
Кај С.М, болеста ја уништила амигдалата, па таа престанала да чувствува страв.
„Извонредно е што тоа е специфично за стравот – нејзината способност да обработува други емоции како среќа, лутина или тага е во голема мера зачувана“, изјави Фајнштајн.
Различни видови на страв
Приказната е всушност посложена. Амигдалата е особено важна за условен страв. На пример, експериментите врз глодари покажуваат дека животните учат да се замрзнуваат на звук ако звукот веднаш е проследен со електричен шок.
Сепак, иако С.М знае дека не треба да допира врела тава, не може да биде условена – не чувствува забрзано чукање на срцето или наплив на адреналин кон стимул поврзан со болка. Исто така, не го препознава изразот на страв на лицата на другите луѓе, но може да препознае радост и тага.
С.М е многу дружељубива, но во исто време не препознава ниту избегнува опасни ситуации, поради што повеќепати била изложена на закани со нож и пиштол.
„Таа им приоѓа на луѓето што треба да ги избегнува, што постојано ја доведува во неволја поради нејзината неспособност да ја процени доверливоста на другите“, вели Фајнштајн.
Во едно истражување, С.М покажала дека нејзиното удобно растојание од другите луѓе е 0,34 метри, речиси половина од другите, што укажува на невообичаена толеранција за близина.
Професорот Александар Шакман од Универзитетот во Мериленд објаснува дека амигдалата може да игра улога во организирањето на нашите реакции на социјалните ситуации.
Внатрешни и надворешни стравови
Во случај на надворешни закани, амигдалата функционира како спроводник кој ги координира мозокот и телото за да произведе одговор: прима информации за вид, мирис, вкус и слух, а потоа испраќа сигнали до хипоталамусот и надбубрежните жлезди за ослободување на кортизол и адреналин.
„Ова предизвикува забрзан пулс, зголемување на крвниот притисок и сите типични симптоми на борба или бегство“, вели Фајнштајн.
Сепак, кога се соочува со внатрешни закани, како што се покачени нивоа на ЦО2 во крвта, мозокот реагира различно. Покачениот ЦО2 сигнализира задушување, а мозочното стебло – регионот одговорен за несвесните функции како дишењето – предизвикува чувства на паника. Потоа амигдалата го инхибира овој одговор, поради што пациентите без амигдала, како што е С.М, имаат претеран одговор.
Научниците сè уште не знаат зошто амигдалата се однесува на овој начин.
Заклучок
Приказната на С.М покажува зошто сме еволуирале за да чувствуваме страв. Сите ‘рбетници, вклучувајќи ги и цицачите, птиците, влекачите и рибите, имаат комплекс на амигдала што е суштински за опстанок.
„Кога ќе го оштетиме регионот на амигдалата на животно и ќе го пуштиме во дивината, тоа обично умира во рок од неколку часа или денови бидејќи не е во состојба да препознае опасност“, рече Фајнштајн.
Пациентката С.М. сепак преживеала повеќе од половина век без амигдала, и покрај опасните ситуации.
„Едно од прашањата што ги поставува нејзината приказна е дали ова примитивно чувство на страв воопшто може да се смета за неопходно денес“, заклучува Фајнштајн. „Во современиот живот, особено во западните општества каде што се задоволени основните потреби, стравот може да направи повеќе штета отколку корист, со оглед на рекордните нивоа на стрес и анксиозност.“
