Но, причините за постоењето на загатката, покрај оваа изјава, се многубројни. Јас лично сметам дека основно е (не)умешноста на политиката на македонските партии кои барем засега не можат да ја одгатнат загатката. Понатаму загатката ја замрсуват уште повеќе написите од припадници на поголемото малцинство, пласирани во јавноста, и на кои често и упорно се надоврзуваат многу Македонци, политички противници на власта кои само бдеат за момент на критика. А нивната цел, секогаш од „точка до запирка“ е како да се одбрани политиката на ДУИ, а загатката позамрси. И така економските и другите прашања се потурнуваат на ивицата од тераста. Затоа, намерата ни е, да ја претставиме суштината на оваа радосна политика и „наука“, преку наочари по потекло од преку барата, а потоа можеби и можноста да се отвори патот да се поодгатне загатката.
Актуелно е тоа што ДУИ бара да се прошири употребата на албанскиот јазик на целата територија на стеснетата Македонија и затоа расчистување на сѐ од патот и почитување само на законот за јазиците, што беше донесен по брза постапка, со означувањето како „европски“, не водејќи сметка за укажувањата на Венецијанската комисија. Да дообјаснам, дали оваа политика на ДУИ е голема политичка придобивка во македонското општество или пак се загрозуваат човековите права, национални интереси и идентитет на останатите грѓани кои живеат во Македонија, од друга страна (загатка). Тоа е суштината на темата, која бара внимание.
Сакале ние или не, мора да си признаеме дека тоа е тема, која од постанокот на проблемот во нашето политичко и јавно милје, после осамостојувањето, е блуткаво јасна. Политичкото знаење, од аспект на целината на проблемот, во јавноста иако третирана обилно и секојдневно, за жал не е и обединето, објективно и знаечки, како што јас очекував. А тоа сакале или не да признаеме, од друга страна ѝ дава сериозно тло на ДУИ да ја разгоропади својата политика со нови и нови барања, без оглед на оправданоста и потребата и покрај обемот на тие права обезбедени со Уставот. Сето тоа ми дава за право да се обидам да претставам можен пат за одгатнување на загатката, бидејки други такви обиди засега не сум сретнал.
Најпрво, сакам да ја оценам политиката на ДУИ, во една кратка историска отсечка, практично од појавувањето на оваа партија на политичката сцена. Ахмети и ДУИ се декларираат како сериозни борци за чокови права, од 2001 година, па наваму и врз таа основа, не го користат само Охридскиот договор. Така ДУИ создаде стратегија, која прецизно беше дефинирана во написот „Нема да има крај на барањата на Албанците“ (напис на Муса Џафери, во весникот Дневник, од 8 октокври 2008 година). Оваа стратегија во теоријата за преговарање е позната како „грицкање на саламата“. Од денешен аспект тоа сосема јасно зборува за постојана политика на нови и нови барања на кои им нема крај, без разлика на политичката рационалност на тие барања во реалноста. Јас не сум политиколог прецизно да го дефинирам проблемот но, морам да споменам дека оваа политика е тесно поврзана со освојувањето на власта без оглед на последиците во општеството преку зголемување на ветувањата на тие цели пред нивните граѓани, свесно нагласувајќи ја сегрегацијата. Таа стратегија најчесто почива на делумно пресликување (имитација) тука кај нас на искуството на јазичната политика од една до друга држава, без суштина и историскиот контекст на постанокот или уставната регулација на тоа право во тие држави. Нашата политика, засега не ја разбира суштината на таа тенденција. За тоа нешто подолу.
Заедно со политиката на вработување во администрацијата изразена преку балансерот и Бадентеровото правило сѐ повеќе се доближуваме до менување на карактерот на државата. Балансирањето при вработувањето стана обавезен, основен и гарантитиран принцип при вработувањето без оглед на бројот на квалификувани кадри според потребата на јавната администрација. Па денес имаме превработеност и нефункционионална администарција потребна и квалификувана за решавање на проблемите во државата, но и преговарањето со ЕУ.
Имајќи ја предвид споменатата стратегија, треба да се оцени дали барањето на вториот официјален јазик сосема сигурно значи конечно или последно барање за задоволување на ова право или не, бидејќи ако се исполни тоа лесно ќе значи официјализација не само на териториите на кои живеат 25% од населението. Целта според интенцијата на политиката на ДУИ е проширување на јазикот на целата територија на Македонија и потреба од нови вработувања Албанци во администрацијата на целата територија на државата без разлика на потребата од тоа во сите општини. Но, по сѐ изгледа дека и толку кадри со познавање на тој јазик ги нема и во државата, па целта можеби ќе се остварува преку увоз на проверени кадри од Косово или Албанија. А потоа ќе се бара албанското знаме да се вее и во Берово, во Паланка… но и на границите со соседите, а македонското знаме сѐ уште не се истакнува во сите реони во западна Македонија. Зошто Амети не го покренува овој проблем? Затоа се поставува прашањето: тогаш каде се сличните човекови права на Македонците кои живеат на териториите каде се малцинство, во сите градови во Западна Македонија? И таму, покрај употреба на албанското, ќе започне ли употребата на македонското знаме и почитување на државната химна?
До денес, нашата наука не се обиде барем да ја осознае суштината на споменатата политика за човекови права од аспект на социјалната психологијата, од која почнува сознанието на рационалноста во општеството. Препуштена низ тие леќи, оваа политика на ДУИ за човековите права е без крај, прогласувајќи го тоа за единствена цел и оправданост на функционирањето на општеството, притоа занемарувајќи ги барањата, интересите и идентитетите на другите кои живеат во Македонија. Суштината на таа нивна битка е изразена преку присвојувањето на правата според принципот „нивното е и МОЕ ама моето не е нивно“. Ако овие политики на ДУИ ги објаснуваме преку психологијата, како што споменав, таа може да се сведе на детската игра МОЕ или ЈАС, при што она што го сакам ЈАС е мое и не треба да се расправа за тоа барање. Или поконкретно нивното присвојување значи нивните човекови права се битни за сите без оглед дали државата е унитарно уредена и со зголемени регионални права. Така тие државата ја гледаат како „каса“ која мора да им ги обезбеди сите нивни права без обврски за нив од тие права. Најдобро тоа се објаснува преку фискалната политика и обврските за наплата на искористените добра и услуги или пак преку реализација на балансирањето и Бадентер кои се бараат за цела територија ама не и во западните региони од државата. Ако оваа е рационална тогаш што е нерационална политика?
Сега да ја споменеме суштината на трите критики на излагањето на претседателката Сиљановска, пред пратениците последните денови, од штотуку завршената година. Знам дека можеби не е пригодно да го сторам тоа јас, кој не сум одговорен и платен за тоа, ама предизвикан сум бидејќи овие критики не искажаа рационален пристап, туку се поддржувачи на политиката на ДУИ за наметнување: вашето е моето, како што спомена професорот Билали, од ФОН, професорката Целаковска од Машинскиот факултет и Лиридона Беќири (не пронајдов со што се занимава почитуваната). Професорот Билали излагањето на претседателката Силјановска го критикува преку пристапот може-не може- некој може друг не, без таа дилема да ја оцени според потребата, оправданоста и законитоста. Така на сите вас почитувани ви е јасно дека претседателката не смеела да забранува употреба на албанскиот јазик да се зборува и користи на цела територија на државата. Објаснувањето на овој свој пристап тој го бара во ставот дека Венецијанската комисија не ограничувала права, туку давала предност на максимирање на овие права со уставите во ЕУ. Веќе не важел принципот „сѐ е забрането освен ако е недвосмислено дозволено“, туку обратно „сѐ е дозволено ако јасно е забрането“. Од ова негова неправилна логична неповрзаност со проблематиката се наметнува прашањето дали тоа е свесна погрешка за да се нападне настапот на претседателката и да се придобие албанската популација јас нема да ценам. Ама тоа јасно зборува за одбрана на политиката на ДУИ и непосакуваност за заеднички живот со другите во Македонија.
Овој пристап на Билали толку сесрдно го подржува и проф. Целаковска, која има потрошено толку многу простор во нејзиниот напис, на еден сајт, што изненадува, а според мене е и непотребно. Сепак би споменал дека професорката, која се занимава со математика, најкорисно би било кога би се позанимавала со пресметките на балансирањето и употребата на Бадентер во западна Македонија, како што би ѝ биле пример математичарите фон Нојман, Парето и други, кои се занимаваа со корисни работи за општеството. Многу рационално би направила кога во тие пресметки би ги зела предвид примерите со малцинствата во Шведска, Финска и други земји во Европа, каде што нема Финци во Шведска, ниту Швеѓани во Финска, туку има фински Швеѓани во Финска и шведски Финци во Шведска; или пак за случаите каде што постои правна пракса да се почитува знамето на државата во која живеат, а не како кај нас каде постои дрска одбивност за македонското знаме. Во споменатите држави се почитуваат и химните на тие држави… Тие пресметки би биле најдобри за развојот на односите меѓу заедниците кај нас. Јас ве поттикнувам: напред проф.Целаковска!
А критиката на г-ѓа Лиридона навлегува на полето на филозофијата, што можеби е некаков обид за толкуваање на темата. Иако, почитуваната е многу упорна за барање на некаква визија за единството, ама бега од објаснување дали тоа треба да се обезбеди преку официјлен албански јазик, знаме, а веројатно и албанска химна на целата територија на Македонија или пак треба да се земе предвид примерот со Финска и Шведска.
Ако овие мои аргументи се недоволни за објаснување на проблемот тогаш ајде да внесеме и други аргументи за решението на загатката (дилемата). Тоа нека биде мој обид за прецизирање на потребата, не само на претседателката Сиљановска, туку и на сите надлежни и особено нивните советници кои сите до еден се платени дури три до четири пати повеќе од мојата пензија, во висина на просечната плата, да се погрижат за сочувување на карактерот на државата, преку човековите права, интересите и идентитетот на останатите граѓани. Еве им пример на тоа што јас барам од нив. Последниве 20-тина години ги потрошив на пребарување на овие и другите теми околу преговарањето и конфликтите. Превртев томови литература од многу научни институции, како што се дел од Стенфорд, Колорадо, Џорџ Мејсон, Јеил, Колумбија, Харвард… Така од тоа мноштво на литература јасно се наѕираат и проблемите кои сега ми се потребни околу објаснувањето на загатката. Најпрво, човековите права не се правата од врвот на скалата на правата на човекот. Над нив има други права. Правата кои што во последно време ги бараат Албанците се во директна спротивност со македонскиот идентитет и безбедност како највисок национален интерс. Секако дека незнаењето на нашата политика има учество во сето ова. Почнувајќи од мајскиот договор, минатото изборие во кое СДСМ како малцинство власта ја обавуваше преку коалицијата со ДУИ, сегашноста околу истите барања и сл.
На крајот само накратко да завршам. Сегашното решение за јазикот е завршена приказна врз основа на Рамковниот и Уставот. Бидејќи сегашната политика за јазикот на Ахмети е идентична со политиката на Влен, тогаш дали не треба да се побара релациски промени на идентитетот на Албанците во Македонија. Ако федерализацијата е второто нивно барање ние имаме уште 5-6 нови барања кои се познати, а има и такви кои лесно можат да се најдат. Ова се моите мислења за темата, ама власта ја практикуваат други. Како ќе се снајдат останува да видеме и потоа ќе цениме!
Ѓорѓи Трипков,
пензионер (после 38 години одработени во државната админстрација)
