Овој текст има за цел да ја истражи и објасни улогата на православието како органски составен дел од европската цивилизација, со посебен осврт на историското ВМРО, во контекст на современите цивилизациски теории, вклучително и Хантингтоновата теза за „судир на цивилизациите“.
Историското ВМРО, во својата борба за автономија и слобода на македонскиот народ, многу јасно ја согледало врската меѓу православното наследство и Европа, и тоа многу пред современите цивилизациски теории како онаа на Самјуел Хантингтон. Организацијата не го гледала православието како нешто „туѓо“ или спротивставено на Окцидентот, туку како органски дел од заедничката европска културна и историска матрица. Византиската духовна и културна традиција, делото на Кирил и Методиј и Свети Климент Охридски, развојот на Охридската писменост, како и средновековните христијански и просветителски културни текови, биле сфатени како интегрален дел од европската цивилизација. Православните народи се дел од европското историско ткиво, не надвор од него, а нивните културни, духовни и социјални практики го обликуваат континуитетот на европските цивилизациски вредности.
Во различни документи на историското ВМРО, како што се Статутот и Правилникот од 1896 година, јасно се гледа дека организацијата се повикува на принципи кои произлегуваат од европската политичка мисла: граѓански слободи, еднаквост пред законот, гарантирани права и автономно самоорганизирање на населението. Кореспонденцијата на водачите, особено на Делчев и Ѓорче Петров, често упатува на европските револуционерни и либерални примери, што уште еднаш покажува дека православното културно наследство и европските политички идеи се доживувале како природно поврзани.
ВМРО не само што ја согледало оваа врска, туку и активно ја применувало во својата идеологија и дејствување. Политичките цели на организацијата (како на пример: автономија, граѓански права, социјална правда, слобода и национална самобитност) биле инспирирани од европските револуционерни и либерални идеи кои се развивале низ вековите. Ова ги вклучувало идеите на Француската револуција, на либералните мислители од Просветителството и на борбите за национално ослободување во XIX-от век. На овој начин, борбата на македонскиот народ се поставува во континуитетот на паневропските стремежи за слобода, правда и модернизација, при што православието не било пречка, туку основа за духовна и културна интеграција во европскиот континуум.
Одредена потврда за ова може да се најде и во примери од историјата на други православни народи, како Србија, Грција и Бугарија чии политички и културни развои често се одвивале во рамките на пошироките европски процеси. Овие примери укажуваат дека православната традиција не била изолирана од европското културно и историско наследство.
Историското ВМРО, преку своите водачи како Гоце Делчев, Ѓорче Петров и Христо Татарчев, ги разбирало културните и духовните вредности како составен дел на националната борба. Тие не го гледале православниот свет како периферија или како нешто што треба да биде „поставено под“ Окцидентот, туку како активен и составен дел од европската цивилизација. Преку својата акција и програми, ВМРО ги обединувало духовните и политичките аспекти на православието со европските либерални и просветителски идеи, создавајќи визија за автономна, модерна и цивилизирана Македонија во рамките на европското историско ткиво.
На евентуалните критики за братоубиствените судири, атентатите и внатрешните поделби во редовите на ВМРО слободно можам да одговорам со една суштинска историска напомена: насилните форми на политичка борба се карактеристични за многу револуционерни организации од тој период, независно од нивната идеологија или цивилизациски ориентации. Овие појави, иако драматични, не ја негираат културната и духовната рамка во која ВМРО ја градело својата визија, туку ја одразуваат суровата политичка реалност на империјален притисок, репресија и геополитички судири на Балканот. Важно е да се истакне дека идеалите, програмите и културно-цивилизациските ориентации на организацијата не се определуваат исклучиво преку методите на борба, туку преку целите што тие водачи ги поставувале: автономија, слобода, културна самобитност и европска интеграција на македонското општество. Во таа смисла, организацијата ја покажува способноста да го балансира конкретниот историски и политички контекст со својата долгорочна цивилизациска визија.
Денешната Европа како политички проект, преку Европската Унија, и Европа како цивилизација се два различни, но комплементарни слоја на истата историја. Политичката унија е релативно млада, институционализирана и временска, со јасно дефинирани правни, економски и политички цели. Таа се фокусира на заедничкиот пазар, слободата на движење, економската интеграција, демократските стандарди и заштитата на човековите права. Напротив, цивилизациската Европа е древна, длабоко вкоренета и континуирана низ милениуми. Таа е резултат на сложен спој на античката грчка мисла, римското право, јудео-христијанската духовност, средновековните универзитети, ренесансната уметност и научниот развој на модерното доба. Цивилизациската Европа ги обликува вредностите, идеалите и институциите на народите, вклучително и православните народи, кои се составен дел од овој континуитет.
Во оваа смисла важно е да се истакне дека Хантингтоновата теорија за „судирот на цивилизациите“ е создадена во специфичен пост студено-воен контекст. Таа произлегува од период на глобални геополитички промени и потреба за нови аналитички рамки по падот на биполарниот систем. Поради ова, неговата строга цивилизациска поделба често ги занемарува историските процеси, особено континуираното учество на православните народи во европската цивилизација, што го демонстрираат и примерите од историјата на ВМРО.
Хантингтоновата теза за „судирот на цивилизациите“ ја ограничува визијата за православниот свет, прикажувајќи го како „друг дел“ од Окцидентот, како нешто што постои на маргините на европската цивилизација. Но практиката и идеологијата на историското ВМРО го покажуваат спротивното. ВМРО ја демонстрира вистинската историска перспектива: православието не е периферија, туку интегрален дел од европското историско, културно и духовно ткиво, што ја оспорува едноставната поделба на цивилизациите. Организацијата покажува дека православните народи и нивното духовно наследство ја имаат истата вредност и значење како и културните и политичките традиции на Окцидентот, и дека тие одамна учествуваат во формирањето на европската цивилизација.
Во контекст на современата Европа, оваа историска перспектива е значајна. Политичката Европа како проект може да се гледа само како институционализирано поглавје на цивилизациската историја. Европската Унија ја наследува легитимацијата од европската цивилизациска традиција: човековите права, слободата на мислата, толеранцијата, правдата и демократските вредности се преземени од вековни духовни, културни и интелектуални текови. Историското ВМРО го потврдува ова: православието, заедно со своето духовно и културно наследство, не само што не е спротивставено на Европа, туку е составен дел од нејзиното ткиво, дел од заедничката културна и историска матрица која ја обликува Европа уште пред да се појават современите институции.
Овој континуитет ја покажува долговечноста и стабилноста на цивилизациската Европа и ја истакнува важноста на историската перспектива кога се зборува за Европа, не само како политички проект, туку како цивилизација. Преку примерот на ВМРО, можеме да разбереме дека борбата за слобода и културна самобитност на православните народи е истовремено и борба за зачувување и интеграција во европската цивилизација. Така, православието не е ништо помалку европско од Окцидентот, туку е заедничка европска духовна, културна и историска матрица, со што се потврдува дека православните народи се органски и неразделно дел од европското историско ткиво, а не надвор од него.
Проф д-р Јове Кекеновски
