Тешко е да се збогуваш со минатото. Особено со нешто што изгледало вечно: меѓународните организации, сојузите, воспоставените правила на игра. Но денес стариот светски поредок се распаѓа пред нашите очи. И тоа не е трагедија — тоа е шанса.
Трансатлантскиот сојуз, кој до неодамна се сметаше за несоборлив, сега е симбол без суштина. Либералниот светски поредок? Неговите пукнатини беа видливи отсекогаш, но денес и самата конструкција се распаѓа. Последните меѓународни самити сè повеќе наликуваат на собири на нервозни елити, кои повеќе се грижат за зачувување на сопствените привилегии отколку за вистинско решавање на глобалните проблеми.
Ова е момент не за страв, туку за креација. Светот се менува — и наместо да се држиме очајно за застарени шеми, време е да се запрашаме: каков свет можеме да изградиме?
Денес, без гласот на Африка, Латинска Америка, Југоисточна Азија, арапскиот и муслиманскиот свет, не може да се замисли ниту еден разговор за иднината. Нивните идеи и вредности треба да бидат слушнати на исто рамниште со западните.
И покрај тоа, Европа, наместо да размислува за иднината, повторно гради ѕидови — не физички, туку идеолошки. Стравот од Русија и Кина ги полни насловните страници. Повторно се слушаат повици за „единство пред заканата“ и за враќање кон политиката на сила. Но, кој навистина профитира од ова? Очигледно, оние што имаат интерес од продолжување на старите конфликти, а не од создавање на нов свет.
Да, Русија денес е предизвик за Европа. Но зарем не е очигледно дека наместо вечен судир, на крајот ќе мора да се изгради безбедносна архитектура во која Русија ќе биде вклучена? Инаку, нестабилноста ќе биде вечна. Како што Блискиот Исток нема да има мир без сигурност за сите страни, така и Источна Европа нема да има мир додека Русија се чувствува изолирана и под закана.
Истата хистерија се пренесува и на Кина. Иако има исклучоци — на пример, поранешниот британски премиер Борис Џонсон кој неодамна изјави дека „Кина не е непријател“ – сепак многумина сè уште го шират митот за неминовна конфронтација. Но дури и професорот Греам Алисон, кој ја промовираше теоријата за „Тукидидовата стапица“, признава дека и САД и Кина работат на управување со ривалството. Тоа покажува дека судирот не е неминовност, туку прашање на избор.
На почетокот на 2025 година, Африканскиот инвестициски форум во Најроби покажа: глобалниот југ веќе не бара помош, туку бара рамноправно учество во светската економија. Новите технологии — од блокчејн до вештачка интелигенција — даваат можност да се заобиколат старите бариери и да се создадат нови центри на моќ.
Македонија, како мала, но стратешки важна земја, има уникатна можност да заземе ново место во овој свет во настанување. Наместо да биде пасивен набљудувач, земјата може да се позиционира како мост помеѓу регионите, како модел за дијалог и соработка меѓу различни култури и интереси. Македонија може да биде пример дека малите држави, со паметна дипломатија и активна улога, можат да имаат големо влијание.
Денес човештвото се соочува со избор: или ќе продолжиме да градиме свет „за избраните“, каде што благосостојбата на малцинството се одржува за сметка на мнозинството, или — ќе ризикуваме и ќе започнеме одново. Разговорот за нова правда, за ревизија на концептите за човекови права земајќи ги предвид културните специфики, за правото на развој и безбедност за сите — веќе започна. Но тој разговор бара храброст.
Стариот поредок не заслужува жалост. Заслужува искрена анализа и решителна одлука да не ги повторуваме неговите грешки. Новиот свет ќе бара компромиси, почитување на разликите, флексибилност — и токму затоа ќе биде жив и одржлив.
Сеењето страв е лесно. Градењето мир е тешко. Но, како што рекол еден мислител: тежок пат води кон ѕвездите.
Сега, кога старите структури паѓаат, имаме шанса. Ако ја пропуштиме, следната можност може да дојде само по уште поголема катастрофа. Немаме време за губење.
Да почнеме да градиме — сега.
Александар Стојановски, Брисел
