Тековните преговори меѓу United Media и Телеком Србија за реорганизација и можниот прекин на работа на N1 и Nova S откриваат комбинација на политички и финансиски мотиви зад она што официјално се опишува како „пазарна реорганизација“. Според OCCRP, разрешувањето на извршната директорка на N1, Александра Суботиќ, било лично побарано од претседателот Вучиќ. Дополнително, KRIK / OCCRP објавија аудио-снимка која потврдува дека претседателот инсистирал Суботиќ „брзо да биде сменета“.
Оваа ситуација отвора критично прашање: можеме ли сè уште да зборуваме за независни медиуми во општество каде што и политичката моќ и финансиските интереси ги одредуваат исходите?
Потенцијалното отстранување на овие телевизии го загрозува пристапот на јавноста до независни вести. N1 и Nova S, меѓу ретките медиуми што постојано откриваат корупција, сега се соочуваат со неизвесност додека владата ја консолидира контролата врз информациите. Додека властите ги опишуваат овие промени како „пазарни прилагодувања“, политичките и финансиските димензии се нераздвоиви.
Владеење на правото, медиумска слобода и граѓанска одговорност
Независните медиуми се суштински за демократијата. Тие се контролен механизам на власта и обезбедуваат слушливост на различни гласови. Во Србија, сепак, институциите во голема мера не успеаја да ја заштитат оваа улога. Според Фридом Хаус (2025), медиумската слобода постојано опаѓа, со политичките и економските елити кои сè повеќе влијаат врз уредувачките политики.
Случајот Јунајтед Медиа–Телеком покажува како медиумите може да се користат не за информирање на граѓаните, туку за одржување на политичката моќ. Судовите и регулаторите имаат ограничено влијание. Независноста на медиумите често повеќе зависи од интересите на сопствениците и политичарите отколку од законите или професионалните стандарди. Со оглед на тоа што меинстрим-медиумите се во голема мера под контрола, граѓаните сè повеќе се потпираат на независни портали, подкасти, блогови и социјални мрежи.
Медиуми како КРИК, БИРН и независни блогери нудат истражувачко новинарство и дебати, но нивниот досег е ограничен, финансирањето оскудно, а новинарите се соочуваат со ризици како вознемирување или SLAPP-тужби.
РТС, националниот јавен сервис, често ги засилува владините пораки. Како резултат, независното информирање зависи многу од граѓанската ангажираност и посветените новинари.
Стратегијата на претседателот Вучиќ демонстрира дека кога меинстрим-медиумите се усогласени со владиниот наратив, софистицирана манипулација не е потребна, доволна е контролата на информациите за да се обликува јавното мислење.
Манипулација во секојдневниот живот: лаги, пари и медиуми
Покрај сопственичките и уредувачките притисоци, граѓаните секојдневно се соочуваат со манипулации што може да се разберат на поедноставен начин: функционери постојано им кажуваат нешта што директно се косат со нивното сопствено искуство, со цел да ги збунат и контролираат.
На пример, владините емисии тврдат дека има економски раст и просперитет, но обичните граѓани гледаат како цените во продавниците растат, а платите заостануваат зад инфлацијата. Пораката е јасна: „Не им верувајте на сопствените очи или на вашиот паричник.“
Ова не е само „лажна вест“, туку дел од систематска стратегија за манипулација. Повторувањето на лажни изјави, комбинирано со контрола на големите медиуми, ги условува луѓето да се сомневаат во сопствените сетила. Кога владата, корпорациите кои поседуваат медиуми и влијателни бизнисмени работат заедно, ефектот се множи. Граѓаните почнуваат да ја доведуваат во прашање реалноста, ја губат довербата во сопствената проценка и сè повеќе се потпираат на официјалниот наратив.
Со други зборови, секојдневната манипулација функционира вака: еден човек, претседателот Вучиќ, постојано повторува тврдења на телевизија и социјални мрежи што директно ја негираат реалноста.
Корпоративните медиуми соработуваат или со тоа што ги промовираат овие тврдења, или со тоа што го игнорираат независното известување. Со текот на времето, граѓаните може да помислат: „Можеби цените и не пораснале. Можеби економијата е во ред.“ Ова е форма на психолошки притисок која ја ослабува јавната отпорност без употреба на физичка сила.
Зошто ова е важно
Подлабокиот проблем не е странското влијание, иако Русија и Кина играат улога. Главниот предизвик е домашен: еден човек контролира голем дел од медиумскиот пејзаж и го користи за манипулирање на граѓаните. Персонализацијата на моќта, каде еден човек дејствува и како изведувач и како раскажувач, значи дека јавната перцепција станува политичка алатка. Кога граѓаните почнуваат да се сомневаат во сопственото искуство: колку им „тежи“ паричникот, што гледаат во продавниците, кризата е внатрешна, а демократијата ослабена.
Довербата во сопствената перцепција е наједноставната форма на отпор. Ако животот изгледа потежок, ниту еден графикон или официјална емисија не може да го направи полесен. Препознавањето на манипулацијата, преиспитувањето на наративите и поддршката на независните медиуми се клучни чекори за зачувување на демократската дебата и за држење на властите одговорни.
Граѓанска одговорност и медиумска слобода
Медиумите се инструменти на моќ. Во рацете на политичките и финансиските елити, тие можат да се користат за контрола на граѓаните наместо за нивно информирање. Затворањето на N1 и Nova S можеби ќе им донесе финансиска корист на медиумските сопственици, но општеството губи независни платформи за отчетност.
Бидејќи институциите не можат сигурно да ја заштитат медиумската слобода, граѓаните, новинарите и граѓанското општество мора да ја преземат одговорноста.
Дури и без масовна публика или големи буџети, овие актери играат клучна улога во одржувањето на критичката дебата. Во Србија денес, медиумската слобода опстанува не поради закони или институции, туку поради храброста, упорноста и ангажираноста на поединци. Повторното присвојување на личното искуство и довербата во тоа што гледате и чувствувате е првиот чин на отпор. Со тоа, граѓаните можат да почнат да градат општество засновано врз вистината и транспарентноста.
Слободан Мартиновиќ
(Преземено од Республика)
