Според прелиминарните податоци, извозот достигна 368,3 милијарди денари, што е зголемување од 2,1% во однос на истиот период минатата година, додека увозот се зголеми за 3,6% и изнесува 523,2 милијарди денари. Иако на прв поглед ова изгледа како напредок, податоците јасно покажуваат дека економијата и понатаму во голема мера зависи од увозот и нема доволно силни домашни производствени капацитети за одржлив раст на долг рок.
Трговскиот дефицит се прошири на 154,9 милијарди денари, што значи дека за секои 100 денари потрошени за увоз, се заработуваат само 70 денари од извоз. Најголем дел од увозот и натаму го сочинуваат нафтените деривати, металите и машините. Овие производи се неопходни за индустриското производство, но нивното доминантно учество во увозната структура покажува дека македонскиот производствен сектор се уште зависи од странски суровини и компоненти. Таа зависност ја прави земјата исклучително ранлива на промени во глобалните цени и на нарушувања во синџирите на снабдување.
Извозот, пак, останува концентриран во неколку индустриски сегменти. Најзначајни извозни производи се катализаторите со благородни метали, сетовите за електрично палење за возила и деловите за автомобилски седишта. Овие производи претежно се дел од европскиот автомобилски синџир на вредност. Иако ваквиот извоз обезбедува стабилни приходи, тој во голема мера зависи од странски компании кои работат во македонските технолошко-индустриски зони. Намалувањето на извозот за понатамошна преработка за 6,3% годинава укажува дека моделот заснован на евтина работна сила и склопување делови ги достигнува своите граници.
Германија останува најголем трговски партнер на Македонија, со најголемо учество и во извозот и во увозот. Сепак, трговијата со Германија се намали за 7,6% во 2025 година. Овој пад треба да се сфати како предупредување. Кога германските фабрики забавуваат, и македонските фабрики забавуваат. Економскиот циклус на земјата не е одреден од домашната побарувачка или иновации, туку од производствените распоредби на странските пазари. Тоа не е одржлив модел на долг рок.
Друг загрижувачки знак е што најголем дел од растот на трговијата доаѓа од номинални зголемувања, а не од структурни подобрувања. Цените на стоките изразени во американски долари се зголемени поради флуктуации на девизниот курс, што делумно го објаснува растот на извозните и увозните вредности. Реалниот раст, приспособен за инфлација и валутни промени, останува скромен.
Доколку Владата сака да ја зајакне надворешно-трговската позиција, мора да се фокусира на создавање домашна вредност. Зголемувањето на производствените капацитети кои користат локални ресурси ќе ја намали зависноста од увоз и ќе помогне во намалување на трговскиот дефицит. Тоа може да се постигне преку насочени инвестициски политики кои ќе ги поддржат малите и средни претпријатија, особено оние што произведуваат меѓупроизводи за поголемите извозници. Кога локалните добавувачи ги заменуваат увезените инпути, поголем дел од вредноста останува во домашната економија.
Енергетскиот увоз е уште еден клучен фактор што придонесува за дефицитот. Нафтените деривати постојано се меѓу највисоките ставки во увозот на Македонија. Проширувањето на капацитетите за обновлива енергија, особено сончевата и ветерната, директно би ги намалило увозите на нафта, би ги намалило производствените трошоци и би го подобрило трговскиот биланс. Енергетската самостојност сега е економска неопходност.
Подеднакво важно е и диверзифицирањето на извозните дестинации. Иако трговијата со Велика Британија, Кина, Србија, Полска, и Унгарија порасна значително оваа година, севкупната структура и понатаму е премногу зависна од Европската унија. Регионалната соработка со соседните балкански а исто така и централно азиските земји може да помогне во создавање постабилна пазарна база. Владата треба дополнително да го поттикне извозот на земјоделски и преработени производи, кои покажуваат силни резултати и носат потенцијал за одржлив раст.
Потребен е стратешки пристап. Наместо да се фокусира исклучиво на обемот на трговијата, Владата мора да ја анализира нејзината структура и долгорочната конкурентност. Политики што поддржуваат иновации, локални синџири на снабдување и производство на обновлива енергија ќе ја зајакнат позицијата на Македонија во регионалната економија. Во спротивно, трговскиот дефицит ќе продолжи да расте, а земјата ќе остане зависна од надворешни фактори што не може да ги контролира.
Сѐ на сѐ, трговијата на Македонија во 2025 година ја отсликува истовремено и напредокот и ранливоста на економијата. Извозот расте, но главно во индустрии што зависат од увезени материјали и странски менаџмент. Вистинската економска независност ќе дојде дури кога Македонија ќе произведува повеќе од она што го троши, ќе ја користи сопствената енергија за своите индустрии и ќе извезува производи со реална домашна вредност. Растот без самостојност е привремен. Изградбата на темел за одржлива трговија започнува дома.
Стефан Вељановски
(Авторот е доктор по економски науки)
