Историски контекст (краток преглед)
Падот на Византија и крстоносниот грабеж (особено 1204) го отворија патот за османлиската експанзија; бронзените „јавачи на апокалипсата” од Хиподромот е денес симбол на плен во Венеција, а не на братство меѓу цивилизации [1].
Неуспехот на Опсадата/Битката за Виена во 1683 (Јан III Собиески, Светата лига) ја означи пресвртната точка на османлиското напредување кон Централна Европа [2].
Вестфалскиот мир (1648) ја консолидира нормата на територијален суверенитет и практичната секуларизација во европскиот поредок — референтна рамка и за подоцнежната државност во регионот [3].
Лозанскиот договор (1923) ги утврди границите на современа Турција и воспостави режим за теснеците што Монреуската конвенција (1936) го ревидира со поголема турска контрола врз Босфорот и Дарданелите [4][5].
Членството на Туркије во НАТО (1952) ја фиксира улогата „чувар на јужното крило”, со стратешка важност на теснеците и територијата меѓу Црно Море и Медитеранот [6].
Во XXI век, Организацијата на турските држави и „Средниот коридор” (TITR) стануваат геоекономска артерија преку Казахстан–Касписко море–Азербејџан–Грузија–Туркије, со растечки логистички и политички импликации [7][8].
Доктрината „Сина татковина” (Mavi Vatan) артикулира амбициозна морска стратегија и проширени EEZ барања во Егеј и Источен Медитеран, контроверзна во однос на UNCLOS и соседите [9][10].
Светот повеќе не е бинарна шаховска табла
Светот повеќе не е бинарна шаховска табла каде црните и белите фигури се подредени по ред, туку флуидна „хроматска геополитика” во која државите–балансери (Swing States) го менуваат тонот и интензитетот според сопствениот интерес. Во таква констелација, Туркије е еден од највиталните актери: држава што истовремено игра на три табли — евроатлантска, евразиска и блискоисточна. Овој рефлекс не е идеолошка каприциозност, туку чист реализам: како што веќе пишував претходно, интересите се иморални, а моќта е единствената валута што не девалвира. За Европа, која ризикува да стане најубавиот музеј на светот (Зошто Европа може да заврши како најубавиот музеј на светот – МКД.МК), ова е непријатно потсетување дека географијата повторно пишува историја.
Географијата како судбина: од Caput Mundi до „Црвеното јаболко”
Падот на Византија и трансферот на центарот од Константинопол не беа случајност, туку закономерност. Сѐ што следеше — од Венецијанската прагматика до крстоносниот романтизам — ја поткопа источната христијанска архитектура повеќе од која било надворешна сила. Денешна Туркије не мора да ја „освојува” Виена со артилерија: таа ја освојува Европа преку демографија (дијаспората), економија (градежни конгломерати, енергетски коридори) и стратешка уцена (позиционирање меѓу НАТО и Русија). Лекцијата е елементарна: кој контролира теснеци, мориња и коридори, ја диктира брзината на историјата.
Кемалистички системски краток спој и враќањето на фабричките поставки
Кемал Ататурк го сврте империскиот остаток кон Запад како одбранбен механизам за опстанок: латинизација, секуларизација, армија како столб на државноста. Тој ја постави Туркије како чувар на портите — од Источен Медитеран до Кавказ. Денес, со Ердоган, гледаме „реално неосултанство”: не само со измена на уставни овластувања, туку нов оперативен систем на државата. Десекуларизацијата и рехабилитацијата на симболите (Аја Софија) се дел од геополитиката на идентитетот: интеграција на религиозната енергија во националната моќ. Во теориски смисол, тоа е конструктивистичка „надградба” на реалистичкиот интерес.
Пан-турцизмот и Организацијата на турските држави: Средниот коридор како артерија
Најдинамичниот проект: Организацијата на турските држави (ОТД) и инфраструктурната визија „Среден коридор” што ги интегрира Туркије, Азербејџан, Казахстан, Киргистан и Узбекистан. Ова не е романтика за „Туран”, туку енергетски и логистички калкулус што го заобиколува руското влијание и нуди алтернатива на кинескиот „Појас и пат”. Клучна е и дебатата околу Зангезурскиот коридор, што би ја редизајнирал географијата на Јужен Кавказ. Со доктрината „Сина татковина” (Mavi Vatan), Анкара ја проектира својата морска моќ од Егеј до Источен Медитеран, комбинирајќи воена индустрија (Бајрактар TB2), бродоградба и брза иновација во ПВО/електронска борба. Туркије се претвора од „мост” во „центар”.
Балансерски рефлекс: НАТО членка со руски С-400 и со политика на триаголникот Анкара–Москва–Брисел
Купувањето на С-400 од Москва и исклучувањето од програмата за F-35 ги демонстрираат парадоксите на турскиот реализам: Анкара свесно го плаќа трошокот на стратегиска автономија. Во Сирија се координира и конфронтира истовремено со Русија и САД; во Либија проектира моќ преку поморски меморандуми; во Нагорно-Карабах поддржува Азербејџан, притоа тестирајќи доктрина на „дроновска-превласт”. Ова е практична верзија на офанзивниот реализам: спречување на непосакуван баланс преку активна употреба на асиметрични способности.
Мека моќ: сериите, ДИЈАНЕТ, ТИКА и Јунус Емре како инфраструктура на влијание
Турската серијална продукција (историски епови), културните институти (Јунус Емре), верските структури (Дијанет) и развојната агенција ТИКА создаваат слоевита мрежа на мека моќ. Градежните компании, стипендиите и хуманитарните програми ја цементираат присутноста. Оваа инфраструктура оперира како мирнодопска верзија на „помошни логистички линии” — ја подготвува теренската свест за прифаќање на политичка агенда. За безбедносните студии, ова е класичен пример на конкурентно влијание низ нетрадиционални домени.
Енергетска геополитика: TANAP, TAP, LNG и „тесните грла” на Источен Медитеран
Енергетските артерии (TANAP, TAP) и терминалите за течен гас (LNG) ја пренасочуваат географијата на снабдување кон Западен Балкан и Централна Европа. Туркије настојува да се позиционира како “енергетски хаб”, користејќи ги кризите не како пречка, туку како катализатор. Источниот Медитеран (гасните полиња, демаркации) создава нова безбедносна матрица, каде морската моќ и правото на море (UNCLOS) стануваат дел од секојдневната политика. Релациите со Израел и арапските монархии се променливи, но функционални — во духот на хроматската геополитика.
Македонската дислокација: инстинкт за преживување во стратегиски вакуум
Кога „заедничкиот европски дом” е заклучен од бирократска амбивалентност, малите држави се водат од инстинкт: да се врзат таму каде има капитал, енергија и инфраструктура. Зачестените билатерални контакти со Анкара, Баку, Астана, Доха и Абу Даби не се романтика, туку геополитика на опстанок. Но, токму тука лежи ризикот: зависност од брзи пари, слаб институционален интегритет и отвореност кон влијателни наративи. Без јасна стратегија, дислокацијата станува дезориентација.
Импликации за националната безбедност: пет линии на отпор
(1) Енергетска диверзификација преку Грција (LNG, интерконектори) и транзитна улога на Коридор 8;
(2) Сајбер-безбедност и заштита на државните регистри — дигиталниот суверенитет е новата граница;
(3) Управување со влијание: транспарентност за културни/верски инфраструктури, медиумска писменост и проверка на финансирања;
(4) Одбранбена соработка со НАТО за БПЛ (Беспилотни летала), ПВО и електронска борба — да се учи од турскиот модел, но без зависност;
(5) Стратешка комуникација: дефиниција на државниот интерес “без морални илузии”, со конзистентна дипломатија кон Анкара, Брисел и Вашингтон.
Заклучок: илузиите се мртви, останува географијата
Ако ЕУ продолжи да ја одложува сопствената стратегиска зрелост, Балканот ќе го пополни вакуумот со азиски капитал и блискоисточни енергии. Тоа може да биде можност — ако се претвориме во чвор на коридори и технолошки партнерства — но и закана, ако станеме периферна зона за пресподелба на влијание. Клучно е да не се изгуби европската насока, додека се гради функционална „мултивекторска” политика без самоизмами.
Во новата ера, каде илузиите умираат, мора да прифатиме непријатна вистина: интересите се иморални, идентитетот е енергија, а географијата е судбина.
Туркије моментно ги влече потезите со брзина што ја изненадува Европа. За Македонија, мудроста е да ја задржи европската траекторија, да го минимизира стратегискиот ризик од прекумерна зависност и да ја максимизира сопствената позиција во коридорите, енергетските мрежи и безбедносните партнерства. Сѐ друго е фуснота.
Проф. д-р Александар Иванов
Извори (избрани)
[1] Horses of Saint Mark — историја на “квадригата” и преносот од Константинопол (1204), St Mark”s Basilica / Wikipedia.
[2] Encyclopaedia Britannica — Siege/Battle of Vienna (1683).
[3] Encyclopaedia Britannica — Peace of Westphalia (1648), + Oxford Bibliographies/World History Encyclopedia за суверенитет/секуларизација.
[4] Encyclopaedia Britannica — Treaty of Lausanne (1923).
[5] Montreux Convention Regarding the Regime of the Straits (1936) — официјален текст (CIL/UN архиви).
[6] NATO — Declassified: Türkiye and NATO (1952).
[7] Organization of Turkic States — официјална страница; Middle Corridor / TITR асоцијација (middlecorridor.com).
[8] Caspian Policy Center/EC — Middle Corridor мапа и инвестициски форум (2025).
[9] Ifri — “Mavi Vatan, the Blue Homeland” (анализа, 2021).
[10] Wikipedia/CIMSEC — Blue Homeland (преглед) и оперативни манифестации (вежби 2019, Oruç Reis 2020).
При подготовката на овој текст е користена вештачка интелигенција за структурна оптимизација и визуелизација на сликите по целосно упатства од авторот. Авторот ја задржува целосната одговорност за сите изнесени ставови, заклучоци и финалната верзија на текстот.
