Вовед: тезата и контекстот
Балканот и понатаму живее во одекот на големите системски судири. Војната во Украина, која постепено се претвори во конфликт на исцрпување со висока цена по легитимитетот, економијата и општествената психа, го става регионот под лупа како простор каде најлесно се тестираат сценарија за влијание и промена на статус-квото. Тезата на овој текст е едноставна: исходот на украинскиот конфликт — дури и ако остане замрзнат — ќе произведе директни последици врз балканската безбедносна архитектура, затоа што ги засилува старите геополитички пукнатини, ја поттикнува логиката на хибридното натпреварување и го става регионот пред потребата за храбра европска геополитика.
Цикличност на моќта и периферијата на Балканот
Историјата на Балканот може да се чита како циклус на поместување на центрите на моќ. По падот на западноримскиот свет, Константинопол стана цивилизациска метропола на Медитеранот; со падот на Византија, тежиштето се префрли кон Централна и Западна Европа. Оттогаш Балканот најчесто функционира како периферија — терен за препукување на регионални и глобални сили, а не како носител на агенда. Во 20-от век дуалната структура на моќ се разби, а по 1990 година, хегемонијата се консолидираше во Вашингтон. Денес, таа хегемонија е предизвикана од економскиот подем на Кина и реверзибилните амбиции на Русија, што ја враќа логиката на блокови и сфери на влијание, со сите познати ризици за мали и отворени системи како балканските држави.
Враќање на ‘духовите од ламбата’: Украина како огледало
Додека војната во Украина навлегува во фаза на исцрпување, се создава егзистенцијален замор кај населението и политичка нервоза во поширокиот европски простор. На Балканот, тоа се преведува во оживување на стари наративи и идентитетски конкуренции. Државите кои ја консолидираа својата државност како противтежа на хегемонизмите — Македонија, Босна и Херцеговина, Црна Гора и Косово — повторно се наоѓаат во фокусот на потенцијални притисоци.
Паралелите со украинскиот театар на судирот се јасни:
- Борба на симболи и наративи: натпревар за „постар народ“, историски мандати и правни континуитети како изговор за политички притисок.
- Дигитално војување: ширење координирани наративи, дезинформации и платформи за психолошки операции кои ја зголемуваат подготвеноста за конфликт.
- Иста оптика, нови медиуми: пропагандните матрици се познати од 19-от век, но во дигиталната екосфера нивната брзина, насочливост и ефект се радикално поголеми.
Геополитички ризици и стратешкиот вакуум на Балканот
Постои реален ризик евентуалните територијални аранжмани околу Украина да се употребат како прецедент за нормализација на околчување и ревизија на границите. Во регион со висока историска чувствителност, значајно вооружување и „долга меморија“ на омраза, сценаријата што вклучуваат употреба на сила не се апстрактни. Дополнително, внатрешните дивергенции во НАТО и различните стратешки компаси на земјите-членки создаваат впечаток на фрагментација, кој се чита како прозорец на можности за ревизионистичките актери.
Европската Унија, пак, често го третира проширувањето како техничка чек-листа, наместо како геополитички инструмент. Македонија и Црна Гора останаа во чекалната додека тектонските поместувања на терен бараат брзи и храбри одлуки. Доколку беа интегрирани „вчера“, денес ќе претставуваа стратешка предност за Унијата — не само симболично, туку инфраструктурно, безбедносно и економски.
Хибридните судири низ призмата на енергетската геополитика
Енергетиката престана да биде само стопанска гранка; таа е инструмент за позиционирање и влијание. Продажбата, санкциите, преориентацијата на снабдувачките правци и новите терминали не се изолирани корпоративни настани, туку дел од поширока операција на редизајн на регионалната енергетска карта. Во овој распоред, Бугарија и Грција се профилираат како енергетски порти кон Југоисточна и Централна Европа, а коридорите што ги поврзуваат со Вардарската долина ја добиваат димензијата на стратешка артерија.
Географијата е „упорна“: Солун — Велес — Скопје не е случајна историја, туку природна економска оска. Но оваа логика денес е вкрстена со нов парадокс — растечкото присуство на трети актери во стратешка инфраструктура во и околу пристаништата. За ЕУ која настојува на стратешка автономија, ваквите сопственички и управувачки аранжмани стануваат тесни грла што можат да го диктираат темпото на развој и степенот на зависност на регионот.
Новиот „невидлив“ фронт: дигитален суверенитет и институционална издржливост
Хибридното натпреварување најсофистицирано се манифестира во доменот на дигиталниот суверенитет. Нападите на критичните бази на податоци, регистрите и инфраструктурата не се само технички инциденти; тие се стратегии за подривање на довербата во државата. Кога интегритетот на податоците за имот, здравство, идентитет и јавни услуги е компромитиран, суверенитетот станува „шуплив“ без оглед на видливата воена моќ на границите.
Оваа логика е синергична со политичката култура на „секјуритизација“ на сè и сешто: ако и мислата и податокот станат безбедносни прашања, јавниот простор се стеснува, а граѓанинот се навикнува на немоќ. Токму тоа е целта на хибридните напади: да се произведе масовно чувство дека државата не може да заштити — ни територија, ни инфраструктура, ни дигитален идентитет.
Од анализа кон дејствување: политики за отпорност
За регионот да излезе од хроничната позиција на периферија потребен е пакет на практични политики што ја поврзуваат геополитиката со институционалниот капацитет:
- Стратешко вкотвување во ЕУ: третирање на проширувањето како безбедносен приоритет, со ‘брза лента’ за земјите што ги исполниле суштинските критериуми.
- Регионална енергетска интеграција: заеднички инвестиции во интерконектори, складишта и обновливи извори; транспарентни модели на управување со критична инфраструктура.
- Дигитална одбрана: национални центри за сајбер-отпорност, вежби по модел „red team/blue team“, резервни копии и криптографски записи на клучни регистри.
- Контра-дезинформации: јавни служби за проверка на факти, медиумска писменост во образованието и протоколи за брза реакција на платформи.
- Институционална меритократија: департизација на клучните регулатори, докажлива отчетност и механизми против корупција кои не зависат од добра волја на извршната власт.
- Коридори на конкурентност: модернизација на железницата по оската Солун–Скопје–Белград и логистички чворои што го скратуваат времето до европските пазари.
Заклучок: европскиот екосистем и потребата од храбра геополитика
Како реалистички аргумент, иднината на Балканот е нераскинливо врзана за европскиот екосистем — по географија, економија и вредносен код. Дури и кога трети актери економски или воено добиваат на значење, структурните врски на регионот со Европа се пресудни за долгорочниот развој. Она што недостига не е дијагноза, туку одлука: ЕУ мора да ги третира Балканот и проширувањето како сопствена внатрешна безбедносна политика, а не како периферна територија која технократски ја вреднува.
Исходот на украинската војна ќе дејствува како огледало: или ќе го консолидира европскиот проект со јасни сигнали и прифаќање на земјите што одамна се во европскиот екосистем, или ќе го остави просторот за „ефект на огледало“ — пролонгирана нестабилност, хибридна ерозија и нормализација на ад-хок решенија. Нашата задача е да престанеме да бидеме предмет на поткусурување и да станеме активен дел од решението на „големата маса“. За тоа се потребни и храбра геополитика од Брисел, и трезвена државност дома.
Проф. д-р Aлександар Иванов
(Илустрациите се изработени преку Gemini според концептуалните рамки и инструкциите на авторот.)
