Во 1997 година, колапсот на пирамидалните шеми кои банкротираа голем дел од земјата, доведе до масовни немири, демонстрации и Албанија беше на работ на граѓанска војна. Во 2011 година, тројца демонстранти беа убиени од Републичката гарда за време на опозициски антикорупциски протест пред канцеларијата на тогашниот премиер Сали Бериша. Во целата земја се одржаа бдеења и митинзи додека јавноста се обидуваше да разбере што се случило и кој е одговорен.
Во 2018–2019 година, студентите повторно протестираа, овојпат против владините планови за зголемување на цената на високото образование. Тие бараа владата да се откаже од плановите, да ги подобри стандардите во образованието, да ги реновира студентските домови и да го зголеми учеството на студентите во процесите на одлучување.
Во 2020 година, по речиси две години континуирани протести и бдеења, албанските власти го урнаа историскиот Национален театар додека во него сè уште имаше демонстранти, со што заврши најдолгото движење на граѓанското општество во земјата. Последователните протести, вклучително и полициското насилство, станаа насловни вести во целиот свет, но оттогаш речиси и да нема масовни движења од сличен вид.
Но, зошто е тоа така? Дали е затоа што корупцијата е искоренета во Албанија? Или постои друго објаснување?
Долги години, зборот „корупција“ беше синоним за Албанија и, иако таа сè уште е еден од главните проблеми со кои се соочува земјата, состојбата се подобри… барем малку.
Според Индексот на перцепција на корупцијата на Транспаренси Интернешнл за 2024 година, Албанија е на 80-то место од 180 држави, со резултат 42 од 100 (100 би значело практично без корупција). Индексот се базира на искуствата на обичните граѓани, вклучувајќи членови на граѓанското општество, активисти, новинари, бизнисмени и други, кои одговараат колку сметаат дека е корумпирана нивната земја. Во 2024 година, Албанија се подобрила за пет поени, достигнувајќи го својот највисок резултат досега.
Портпарол на Транспаренси Интернешнл изјави дека, иако има подобрувања, останува многу работа. Некои од позитивните поместувања се должат на перформансите на други земји (и добри и лоши), а остатокот главно на тековните реформи. Особено беше посочена правосудната реформа и создавањето институции, поддржани од ЕУ и САД, за справување со корупцијата.
Во 2016 година, Албанија ја започна својата правосудна реформа, со проверка (ветинг) на сите судии и обвинители врз основа на нивниот јавен углед, имот и професионализам. Создадени беа и нови институции, како Специјалниот суд и обвинителство за организиран криминал и корупција (СПАК). Повеќе од половина од проверените судии и обвинители поднеле оставка или биле разрешени, што предизвика хаос во судскиот систем и големи одложувања.
СПАК беше формиран во 2019 година, но вистински заживеа во последните 18 месеци, кога низа јавни функционери поминаа низ неговите постапки — некои завршија во затвор, други поминаа без значајни последици. Забележителни случаи се скандалот со инцинераторите, првпат објавен од Exit News, во кој беа уапсени и осудени повеќе високи функционери, и поранешниот вицепремиер Арбен Ахметај кој сè уште е во бегство. Тука се и скандалот со стерилизација на медицинска опрема со поранешниот заменик-министер за здравство Клодијан Ррјепај и поранешниот министер за здравство Илир Беќај, обвинението против лидерот на опозицијата и поранешен премиер и претседател Сали Бериша, апсењето и затворањето на поранешниот премиер и претседател Илир Мета, како и апсењето и затворањето на градоначалникот на Тирана, Ерион Велиај.
Покрај тоа што ги полни насловите и ги вознемирува политичарите, работата на СПАК има значително влијание и врз јавноста. Години наназад, албанскиот правосуден систем се соочуваше со криза на доверба, граѓаните не им веруваа на полицијата, судовите или правдата и често избегнуваа да бараат правна заштита, решавајќи проблеми сами или преку мито.
Сепак, во 2025 година, СПАК стана најдоверливата институција во земјата. Независни податоци обезбедени за Euronews Albania покажаа дека од 1600 анкетирани граѓани во јануари 2025, 42,2% имале доверба во работата на СПАК. Тоа ја направи втората најдоверлива институција по Амбасадата на САД, со значителен раст од само 14% во 2022 година.
Втора анкета во февруари 2025, само неколку дена по апсењето на градоначалникот на Тирана, покажа скок на довербата за 10 процентни поени, надминувајќи 52% и правејќи го СПАК поуспешен дури и од Амбасадата на САД. Кога беа прашани за оценка на неговата работа, вклучително и истрагите и апсењата на високи функционери, речиси 71% дадоа позитивна оценка.
Но, не сите оценки се позитивни. Преговарачката позиција на Европската Унија објавена во октомври 2024 година, забележа дека корупцијата и понатаму е „присутна во повеќето области од јавниот и бизнис животот, вклучително и во сите гранки на централната и локалната власт“ и претставува „сериозна загриженост“. ЕУ инсистира Албанија да продолжи со борбата против корупцијата, бидејќи досегашните мерки имале „ограничен ефект“ и дека мора одлучно да се справи со неказнивоста и распространетата природа на корупцијата.
Сите се согласуваат дека Албанија има проблем со корупцијата, но независниот, непартиски апетит за барање вистински промени полека исчезнува.
Антикорупциските протести најчесто се организираат од опозициската Демократска партија предводена од Бериша или неговите соработници. Овие протести се состојат од стотици или илјадници партиски „милитанти“ кои блокираат патишта, протестираат пред владини згради, а понекогаш фрлаат молотови коктели или други предмети кон полицијата.
Бериша е под истрага за корупција во Албанија и е околу една година во домашен притвор. Му е забранет влез во Велика Британија и САД поради слични обвиненија, а во неговата повеќе од 30-годишна политичка кариера се соочил со бројни обвинувања за корупција и нерегуларности. И покрај неговите цврсти негирања, фактот дека антикорупциски протести ги организира лице обвинето за корупција, предизвикува сомнеж кај малкуте преостанати активисти.
Ова остава голем вакуум во движењето на граѓанското општество во Албанија. Постојат неколку антикорупциски активисти, луѓе кои се залагаат за животна средина, медиумска слобода, здравство, правата на жените и образованието, но нивниот број и влијание опаѓаат.
Многумина од оние што водеа протести сега живеат во странство, други се повлекоа од активизмот и јавната сцена, а еден води политичка партија.
„Отидов да продолжам студии во Франција, нема иднина во активизмот во Албанија. Се обидовме, но нема начин да се променат работите. Засега мојата иднина е тука, а не таму,“ ми кажа поранешен студент-активист кој сакаше да остане анонимен.
Неодамнешните движења на граѓанското општество беа погодени од разлики во целите и личностите, мешање на политички партии со свои агенди, обвинувања за „саботажа“ и конспирација меѓу лидерите и иницијаторите.
„Сите имаат политички агенди. Ги гледате сега, или заминаа, или се во политички партии. Сфатив дека политиката и активизмот таму се исто, а не треба да биде така,“ додаде тој.
Новата генерација е воздржана од вклучување во политика или политички каузи и повеќе се задоволува со скролање по социјалните мрежи. Над 71% планираат да се иселат наскоро или во блиска иднина. Во 2022 година, само 22% од населението беше под 29 години, што веројатно уште повеќе е намалено.
„Ја сакам мојата земја, но тука нема иднина. Не во тоа што јас сакам да го правам. Сум горда што сум Албанка, но мора да си заминам,“ ми рече 14-годишна девојка од Пешкопи, која сонува да биде пејачка.
„Сакам да одам во странство. Во ИТ, најдобрите работи не се во Албанија,“ рече млад програмер од Булќиза.
Од оние што остануваат, малкумина се заинтересирани за политика, а со тоа и за општеството. На локалните избори во 2023 година, само 37,79% од младите излегоа на гласање, а се очекува уште помал одѕив на претстојните парламентарни избори во мај.
„Не сум заинтересиран за политика. Гласањето тука не менува ништо,“ рече 17-годишен од Бурел.
Ова не значи дека во Албанија нема активисти. Постојат ЛГБТИ активисти, еко-активисти, активисти за правата на жените и оние кои бараат транспарентност, отчетност и политички промени. Но нивните гласови се ограничени и тешко наоѓаат широка поддршка, особено на подолг рок, борејќи се со политички игри и поделби од двете страни.
Во 2025 година, Албанија се наоѓа на крстопат. Очекува да влезе во ЕУ во следните години, ужива голем раст на туризмот, угледот и популарноста, и се соочува со значителни демографски промени. Но, ‘рбетот на секоја демократија е силно и независно граѓанско општество, кое, за жал, Албанија го губи од ден на ден.
Алис Тејлор
