Во септември 2022 година, Владата презеде клучен чекор со усвојувањето на првиот Национален план за спречување на отпад (2022–2028). Овој план утврдува сеопфатна стратегија која ги вклучува и јавниот и приватниот сектор за намалување на производството на отпад и промовирање на одржливоста. Иако оваа иницијатива претставува значителен напредок, предизвиците што претстојат остануваат големи. Тековните напори за затворање на дивите депонии и ограничениот капацитет на системот за проширена одговорност на производителот (ЕПР) за одвоено собирање на отпадот ги нагласуваат потребите за понатамошни инвестиции и иновации во управувањето со отпадот.
Со оглед на овие проблеми, инвестирањето во постројки за производство на енергија од отпад (WtE) претставува можност која Македонија мора да ја искористи. Соседните земји, како Србија, веќе почнаа да ги согледуваат придобивките од ваквите инвестиции. Станува сè појасно дека Македонија не може да си дозволи да одложува. Еколошките, економските и енергетските придобивки од технологијата се добро документирани, и со веќе поставената основа во законите, Македонија е добро позиционирана да продолжи со оваа иницијатива.
Реалноста на управувањето со отпад во Македонија
Македонија направи одреден напредок во управувањето со отпадот. На пример, намалувањето на употребата на пластични кеси за 80% од крајот на 2021 година е позитивен развој, и напорите за подобрување на системот за проширена одговорност на производителот се во тек. Сепак, предизвиците остануваат, особено во одвоеното собирање на пластика, хартија и стакло, каде капацитетите сè уште се ограничени.
Од друга страна, усогласувањето на Македонија со еколошките стандарди на Европската унија, особено во управувањето со квалитетот на водите, напредува бавно. И покрај усвојувањето на програмата за управување со водите за 2023 година и потпишувањето на главните градежни договори за постројки за пречистување на отпадни води и канализациони мрежи, системските слабости во имплементацијата и спроведувањето сè уште го попречуваат напредокот. Бавниот процес на донесување на потребната легислатива, како што е Директивата за пречистување на урбани отпадни води (UWWTD), дополнително ја комплицира ситуацијата.
Во овој контекст, постројките за производство на енергија од отпад нудат моќно решение кое може да реши повеќе проблеми одеднаш. Со претворање на отпадот во енергија, овие постројки можат значително да ја намалат количината на отпад што се одлага на депонии, да придонесат за производство на енергија и да и помогнат на Македонија да се усогласи со еколошките стандарди на ЕУ.
Учење од Србија и Црна Гора
Нашите соседи нудат вредни лекции за Македонија во управувањето со отпад и производство на енергија. Белград успешно пушти во работа постројка за WtE на депонијата Винча, која веќе започна да произведува електрична енергија и топлина од отпад. Оваа постројка, со капацитет да преработува 340.000 тони отпад годишно, се очекува да произведува 30,24 MW електрична енергија и 56,5 MW топлина, обезбедувајќи значителен дел од енергетските потреби на градот. Овој проект го демонстрира потенцијалот на технологијата WtE да ги претвори предизвиците во управувањето со отпад во енергетски решенија.
Црна Гора, исто така, напредува со плановите за изградба на постројка за WtE во Подгорица. Поддржана од министерот за енергетика, оваа постројка се очекува да произведува околу 15 MW електрична енергија, задоволувајќи околу 15% од основната потрошувачка на електрична енергија на градот. Проценетата инвестиција од 150 милиони евра е оправдана со двојните придобивки од намалување на отпадот и производство на енергија, правејќи ја модел за одржлив развој.
Овие примери покажуваат дека WtE постројките се и остварливи и корисни во нашиот регион, обезбедувајќи јасен пат напред за Македонија.
Зошто постројките за енергија од отпад се од суштинско значење за Македонија
Инвестирањето во постројки за производство на енергија од отпад во Македонија е неопходност, нудејќи широк спектар на придобивки, вклучувајќи заштита на животната средина, производство на енергија, економски раст и усогласување со стандардите на ЕУ. WtE постројките можат значително да ја намалат количината на отпад што се одлага на депониите, решавајќи го постојаниот предизвик на затворање на дивите депонии и намалувајќи ги еколошките и здравствените ризици. Овие постројки, исто така, управуваат со депонискиот гас, значителен придонесувач во емисиите на стакленички гасови, играјќи клучна улога во намалувањето на јаглеродниот отпечаток на земјата. Економски, изградбата и работењето на WtE постројки би донеле значителни придобивки, вклучувајќи создавање на работни места и нови инвестициски можности.
Во однос на производството на енергија, енергетскиот сектор на Македонија би имал најголема корист од WtE постројките. Како што земјата работи на енергетска независност и одржливост, WtE постројките можат да обезбедат сигурен извор на обновлива енергија. Со намалување на потребата за увоз на енергија, Македонија би можела да го подобри трговскиот биланс и да задржи повеќе капитал во националната економија.
Најважно, WtE постројките би ја покажале посветеноста на Македонија за исполнување на еколошките стандарди, особено во управувањето со отпадот и производството на обновлива енергија, зајакнувајќи ја позицијата на земјата во процесот на интеграција во Европската унија.
Претворање на предизвиците во можности
Иако придобивките од WtE постројките се јасни, Македонија мора да се справи со неколку предизвици за да ги направи овие инвестиции успешни. Обезбедувањето на финансирање е клучно, и јавно-приватни партнерства (PPP), слични на оние во Србија, би можеле да понудат остварливо решение. Меѓународните финансиски институции како што се Европската банка за обнова и развој (EBRD) и Меѓународната финансиска корпорација (IFC) веќе покажаа интерес за поддршка на вакви проекти во регионот и би можеле да бидат добри партнери.
Зголемување на јавната свест и прифаќање на технологијата е исто така клучно. Едукацијата на јавноста за еколошките и економските придобивки од WtE и обезбедување транспарентност во процесот на имплементација ќе биде од суштинско значење за добивање на јавна поддршка. Ова може да се постигне преку сеопфатна стратегија за ангажирање на јавноста. На пример, јавните образовни кампањи користејќи социјални медиуми, телевизија, радио и печат можат да им помогнат на граѓаните да разберат како WtE постројките можат да го намалат користењето на депониите, да произведат обновлива енергија и да создадат локални работни места. Дополнително, одржувањето на состаноци со засегнатите страни и јавни форуми може да отвори дијалог помеѓу владата, приватниот сектор и заедницата. Во училиштата, интегрирањето на лекции за управување со отпадот и обновлива енергија во наставата може да развие долгорочна поддршка, учејќи ги учениците да ги вреднуваат одржливите практики од млада возраст. Заедничките напори, како што се акции за чистење и програми за рециклирање, исто така можат да помогнат во подигнување на свеста и активирање на граѓаните во решавање на еколошките проблеми. Во текот на целиот процес, клучно е да се информира јавноста со редовни ажурирања и јасна комуникација за да се изгради и одржи довербата.
Првиот Национален план за спречување на отпад на Македонија и тековните напори за усогласување со еколошките стандарди на ЕУ обезбедуваат солидна основа за понатамошен напредок. Сепак, за навистина да се справи со предизвиците во управувањето со отпадот во земјата и да ја зајакне енергетската сигурност, Македонија мора да инвестира во WtE постројки.
Успешните примери од Србија и идниот пример од Црна Гора нудат јасна патека, демонстрирајќи дека WtE технологијата е и остварлива и високо корисна. Македонија има можност да има одржливо управување со отпад и производство на енергија и да биде позитивен пример за усогласување со европските стандарди.
Стефан Вељановски
(Авторот е доктор по економски науки)
